شیخیه و رساله‌ای در تبیین دکارتی و نیوتنی هیئت جدید در اوایل دوران ناصری

Abstract

پذیرش نجوم جدید در ایران بیشتر از آن که از طریق بررسی دقیق محاسبات و رصدهای اروپاییان باشد، به خاطر برتری‌های فنی و نظامی آنها بود. از همین رو، رهبران شیخیه بر اساس دلایل دینی و طبیعی را نجوم جدید مخالفت کردند. محمدکریمخان کرمانی (1225 - 1288 ق)، از رهبران فرقۀ شیخیه، در رسالۀ فی تزییف کتاب أفرنجی فی حرکات الأفلاک (1269ق) خلاصه‌ای عربی از کتابی دربارۀ نجوم جدید آورده که از فرنگی به فارسی ترجمه شده بود. در این خلاصه، علاوه بر نظریه‌های نجومیِ بطلمیوس، کپرنیک و تیکوبراهه، نظریۀ فیزیکی گردشارهای دکارت و شکل ساده‌شده‌ای از قضیۀ اول مقالۀ اولِ کتاب اصول نیوتن برای تبیین دینامیکی گردش سیارات دور خورشید بر اساس نظریۀ گرانش و قانون لختی آمده است. این قدیمی‌ترین سند از ورود این قضیه به ایران است. فرقۀ شیخیه در میان مردم ایران، به‌ویژه در کرمان و تبریز طرفداران بسیاری داشت. در نظام عقیدتی بزرگی که شیخ احمد احسایی و شاگردانش برساختند، جای هر چیزی در کیهان معلوم بود. همین باعث می‌َشد با کیهان‌شناختی خورشیدمرکز موافق نباشند.