وجوب سابق، لوازم، ادله و نقد آن

Abstract

وجوب سابق که نزد فلاسفه اسلامی با قاعده «الشیء ما لم­ یجب لم ­یوجد» شناخته می­شود، از اقسام «وجوب بالغیر» است. از نظر ایشان معلول تا ضرورت و وجوب نیابد، موجود نمی­ گردد. به بیان دیگر، با تمام شدن علت تامه، ابتدا وجود معلول واجب و سپس معلول، موجود می‏ شود. ازاین­رو این قاعده به «جبر فلسفی» مشهور است. متکلمان با انگیزه صیانت از اختیار فاعل، وجوب غیری را نفی کردند و به اولویت قایل شدند؛ به این بیان که با آمدن علت تامه، وجود معلول اولی می­ شود، لیکن به حد وجوب و ضرورت نمی­ رسد. آنان معتقد بودند اگر وجوب بیاید، دیگر اختیار معنایی ندارد. در حقیقت متکلمان نفی اختیار را لازمه پذیرش قاعده «الشیء ما لم‌یجب لم ­یوجد» دانسته­ اند. بعضی از اصولیان شیعه نیز با تفصیل میان فاعل مختار و موجب، مجرای این قاعده را تنها فاعل موجب دانسته، فاعل مختار را تخصصاً خارج از آن می­ دانند. از معاصران نیز استاد فیاضی از مخالفان سرسخت اصل ضرورت علّی است و ادله­ای علیه آن اقامه می‌کند. ما در این مقاله می­ کوشیم در تحقیقی حتی­ الامکان جامع، با تحلیل، بررسی و نقد ادله این قاعده به منشأ اعتقاد به آن دست یابیم.