ابعاد معرفت النفس و نقش آن در استکمال نفس انسانی

Abstract

معرفت نفس یا خودشناسی در همۀ فرهنگ‏‌های بشری اهمیت دارد و در دین، حکمت، اخلاق و عرفان بر خودشناسی تأکید می‏‌شود. پیام معروف سقراط این بود که «خود را بشناس» و خودشناسی در حکمت سقراط مبنای اخلاق و فضیلت است. اساساً غایت حکمت، استکمال نفس انسانی است. دین نیز برای استکمال نفس و نجات و فلاح آن است و نیل به این غایت بدون معرفت و تربیت نفس میسر نیست. ازاین‏‌رو، قرآن کریم و روایات اسلامی بر اهمیت معرفت نفس به‏‌عنوان برترین معرفت و کلید حکمت و فضیلت تأکید دارند و رسالت انبیای الهی را تعلیم و تزکیۀ انسان معرفی می‏‌کنند. این آموزه موجب شده حکما و عرفای اسلامی موضوع معرفت نفس را به‌‏طور جدی پیگیری کنند. حکمت الهی در این دیدگاه، سفری است برای به کمال رسیدن نفس از راه علم و عمل. به همین دلیل، ملاصدرا حکمتش را در چهار مرحله از سفر نفس (اسفار اربعه) تنظیم کرده است. حکمت نظری، بنیادهای معرفتی و مبدأ و منتهای چنین سفری را ارائه می‏‌دهد و حکمت عملی راه و شیوۀ نیل به این غایت را تبیین می‏‌کند. مفهوم «اسفار اربعه» برگرفته از عرفان است که بر محور سفر نفس است و سالک، همان نفس مسافر است. عرفان عملی شیوۀ طی این سفر را بیان می‏‌کند و عرفان نظری دستاوردهای این سفر و جغرافیای عالمی را که این سفر در آن واقع می‏‌شود، تبیین می‏‌کند. آنچه این نوشتار پیگیری می‏‌کند، تبیین ابعاد معرفت نفس و نقش این معرفت در استکمال نفس انسانی است. براین‏‌اساس، نخست تبیین می‏‌شود که معرفت نفس ابعاد گوناگونی دارد و با روش‏‌های گوناگون تجربی، عقلی، نقلی و شهودی به‏دست می‏‌آید. با به‏‌کارگیری این روش‏‌ها شاخه‏‌های مختلف علمی در معرفت نفس شکل می‏‌گیرد؛ مانند روان‏شناسی، علم النفس فلسفی، معرفت النفس عرفانی و نفس‏‌شناسی دینی و سپس تأثیر انواع خودشناسی بر خودسازی و سلوک بررسی می‏‌شود.