بررسی تاریخی «ض» در زبان عربی و سیر تحول آوایی آن در زبان فارسی

Abstract

از میان حروف عربی، «ض» بیش از هر آوای دیگری، زبان‌شناسان عربی را از گذشته تا امروز به خود مشغول کرده‌است. این دانشمندان همگی بر سر اختصاص «ض» به زبان عربی اتفاق نظر دارند، ازاین‌رو زبان عربی به «لغة الضاد» مشهور شده‌است و حتی این آوا را در زبان‌های سامی نیز نمی‌توان یافت. این پژوهش می‌کوشد به این پرسش، پاسخ دهد که در تغییر آوایی «ض»، چه نوع مکانیسمی، چه شنیداری و چه گفتاری، دخیل بوده‌ که فارسی‌زبانان این آوا را به صورت‌های مختلف «د»، «ز» و یا «ذ» تلفظ کرده‌اند. برای پاسخ به این سؤال، با توجه به تعامل تاریخی میان زبان فارسی و زبان عربی، در پژوهش حاضر از روش آواشناسی تطبیقی استفاده شده‌است. بر این اساس می‌توان گفت «ض» در زبان فارسی روند تحول یکسانی را نپیموده‌است؛ برخی شواهد زبانی بر این امر دلالت دارد که فارسی‌زبانان، برخی از واژه‌های دارای «ض» (و نیز «ظ») عربی را به صورت «د» تلفظ می‌کرده‌اند. همچنین احتمال می‌رود با توجه به میسرنبودن تلفظ «ض» (و «ظ») نزد فارسی‌زبانان، و شباهت آنها به «ذ» و نیز سیر تحول آوایی موجود در «ذ» به «ز» در تاریخ زبان فارسی، تحول «ض» به «ز» از مسیر «ذ» گذشته باشد. بالأخره اینکه صرف نظر از مشخصه‌های تباینی «ض» (و «ظ» و «ذ») در عربی و با توجه به رأی ابن‌جزری دربارۀ تشابه «ض» به «ز»، در اغلب واژه‌ها «ض» مستقیماً به «ز» تبدیل شده‌است که امروزه شاهد آن هستیم.