روند پژوهی رعایت قواعد و موضوعات فقهی در تبلیغات بازرگانی تلویزیونی

Abstract

تبلیغات بازرگانی مستعد درگیر شدن با مسائل حقوقی و مسئولیت‌آور است. ازجمله زمینه‌های مسئولیت‌زا یا ضمان‌آور، قواعد و موضوعات فقهی هستند که میزان عدم رعایت آنها در تبلیغ، با گمراهی و فریب منجر به خسارت مادی و معنوی به مخاطب تناسب دارد. یافته‌های تحقیق «کنکاشی در رعایت قواعد فقهی در تبلیغات بازرگانی تلویزیونی» که پیشتر انجام شده بود، نشان می‌داد از بین دوازده قاعده و موضوع فقهی ضمان‌آور، دو قاعدۀ تدلیس و نجش بیشترین موارد انحراف را دارا بوده‌اند. این تحقیق، با رویکرد روندپژوهی، میزان رعایت موضوعات فقهی تدلیس و نجش را با تبلیغات بازرگانی غیرتکراری پخش‌شده از شبکۀ اول سیمای جمهوری اسلامی ایران از سال 1388 تا 1397 (4760 آگهی که به روش تصادفی ساده انتخاب شدند) را بررسی نموده است. نتایج نشان داد که درمجموع آگهی‌های پخش‌شده، 8/7 درصد تخلف در متغیر نجش و 7/9 درصد تخلف در متغیر تدلیس وجود دارد. این موضوع نشان‌دهندۀ وضعیت به نسبت مناسب آگهی‌های بازرگانی سیما از منظر رعایت این دو موضوع فقهی است. بیشترین انحراف تبلیغات بازرگانی، در متغیر نجش، مقوله‌های «تمجید غیرقابل اثبات» و در متغیر تدلیس نیز مقوله تدلیس سلبی است. همچنین بیشترین فراوانی رعایت نکردن تدلیس و نجش در تبلیغات مؤسسه‌های مالی، بانک‌ها و بیمه‌ها بوده است. روند عدم رعایت متغیرهای پژوهش از نظم منطقی (سیر صعودی یا نزولی منظم) برخوردار نبوده و در سال‌های 1389 و 1395، بیشترین میزان انحراف در مقایسه با سال‌های دیگر مشاهده شده است. یافته‌های تحقیق مؤید نظریۀ مسئولیت اجتماعی بوده و مطابق نظریۀ کاشت بر اهمیت توجه و رعایت متغیرهای مبتنی بر قواعد و موضوعات فقهی نقش بسزایی در انحراف یا تخلف که از اهداف تبلیغ سالم و مفید است، تأکید دارد.