آوا و معنا در شاهنامه

Abstract

میان صوت و معنی و نحوة به‌کارگیری واج‌ها در القای مفاهیم، رابطة تنگاتنگی وجود دارد. سخنوران در انتخاب واژگان، ناخواسته تحت تأثیر عواطف خود قرار می‌گیرند و واژگانی را به‌کار می‌برند که واج‌های آنها بیانگر عواطف و احساسات گوینده است؛ یعنی واژگان علاوه بر انتقال معنا به انتقال عواطف و احساسات نیز می‌پردازند. ساختار آوایی کلمه علاوه بر نقش‌ معنایی خویش از رهگذر مجموعة اصوات، به طور غیر مستقیم، مفهومی که در ذهن شاعر می‌گذرد، بیان می‌کند. موریس گرامون، زبان‌شناس نامدار فرانسوی، با قاطعیت در مورد لایه‌های زیرین واژگان و واج‌ها و قوة القاگری آنها بحث می‌کند که اساس کار این پژوهش مبتنی بر نظریة اوست. در پژوهش حاضر با بررسی 300 بیت از ابیات مربوط به سه حوزة معنایی حماسی و غنایی و مرثیه شاهنامه معلوم شد که رابطة معنا داری میان زمینة معنایی شاهنامه با آواها و هجاهای به کاررفته وجود دارد و زبان فردوسی در حوزه‌های معنایی متفاوت، به تناسب معنا تغییر می‌کند و شاعر از واج‌هایی بهره می‌جوید که معنای ثانوی زبان را به ذهن القا می‌کند. فردوسی در ابیات عاشقانه بیشتر از همخوان سایشی(24درصد)،لرزشی(5/13درصد) و روان(5/6) و هجاهای باز(cv) و (cv:) استفاده می‌کند. در ابیات حماسی بیشترین سهم همخوان‌ها را به انفجاری‌ها(7/38) و در هجاها به cvc اختصاص می‌دهد. در مراثی نیز از همخوان‌های خیشومی(3/19) و انفجاری- سایشی (3/3) و هجای کشیدۀ (cv:cc) بیش از دو حوزۀ معنایی دیگر سود می‌جوید.