گرایش مذهبی شهرستانی صاحب تفسیر مفاتیح الاسرار

Abstract

تعیین گرایش مذهبى شهرستانى براساس تفسیرش "مفاتیح الأسرار و مصابیح الأبرار" و اثبات وابستگى وى به اسماعیلیه است. نویسنده، پس از ذکر آثار وى به تحقیق در مذهب او پرداخته و مى‌گوید، عده‌اى شهرستانى را اشعرى معرفى مى‌کنند اما او از باب تقیه سخنانى در دفاع از اهل سنت گفته است. اسناد و مدارکى که گرایش شهرستانى به شیعه و اسماعیلیه را نشان مى‌دهد به دو دسته تقسیم مى‌شود. اسناد تاریخى و آثار برجاى مانده. شهرستانى تفسیر مفاتیح الأسرار را با بهره‌گیرى از سخنان اهل‌بیت نگاشته است. دو اثر مهم خود "الملل و النحل" و "مصارع الفلاسفة" را در زمان وزارت نصیرالدین محمود و مجدالدین موسوى نقیب ترمذ نوشته و این دو تن یا دست کم نقیب ترمذ از نفوذى‌هاى اسماعیلیه هستند. در جاى جاى تفسیر مفاتیح الأسرار شواهد بسیار به تمایل شهرستانى به باطنیان وجود دارد؛ شواهدى که نشان مى‌دهد شهرستانى وابسته به اشاعره، معتزله و جبریه نیست. سخنان او در هدایت الهى، کلام خدا، خلق و امر و مرتکب کبیره، نشان از دورى او از اشاعره و معتزله و جبریه دارد. نظرگاه شهرستانى درباره امامت، و فطرى خواندن آن و کفر منافق در امامت و بهره‌گیرى از سخنان اهل‌بیت و یادکرد مناقب اهل‌بیت و جایگاه ایشان از شیعه بودن او حکایت دارد، امّا نظریات او درباره خدا، امامت، تعلیم، تفسیر و تأویل و شیوه تأویل وى گرایش او به فرقه اسماعیلیه را نشان مى‌دهد. افزون بر این، کاربرد اصطلاحات اسماعیلیه مانند "دور"، "ادوار"، "امام مستودع" و "امام مستقر" نیز در جاى جاى تفسیر وى، اسماعیلى بودن او را نشان مى‌دهد.