تأویل در منظر دیدگاه ها و اندیشه ها

Abstract

دیدگاه‌هاى گوناگون درباره تأویل در قرآن و ارتباط آن با ظاهر و باطن و محکم و متشابه مورد بررسى قرار گرفته است. تأویل‌پذیرى کتب آسمانى از مباحث پیشینه‌دار در حوزه دینى است و باور به آن همگانى مى‌باشد، مفسّران همیشه با اعتقاد به حکایت متن از واقعیت، تأویل را مورد توجه قرار مى‌دادند ولى پوزیتیویسم و نظریه تحلیل زبانى براساس نظریه "تحقیق‌پذیرى" حکایت‌گرى گزاره‌هاى دینى را از واقعیت‌ها، مورد تردید قرار دادند. در میان کتب آسمانى، تأویل‌پذیرى قرآن ویژگى درخور توجهى دارد. قرآن خود تأویل و دشوارى پرداختن به آن را یادآور شده است، سنت نیز یادآور توجه به معانى ناپیداى آیات است. یادآورى‌هاى قرآن و سنت در این رابطه، پیدایش دیدگاه‌هاى تأویلى گوناگونى را در پى آورده است. دسته‌اى تأویل را از طریق ظاهر، قابل دست‌یابى دانسته و جمعى آن را خارج از دایره مدلول لفظ مى‌دانند. عمده‌ترین نحله‌ها که ظاهر را وسیله رسیدن به تأویل مى‌دانند عبارتند از: 1. معتزله که تأویل را به متشابهات محدود کرده و دست‌یابى بدان را به همه آگاهان به ابزار تأویل مقدور مى‌دانستند. 2. اهل سنت که با توافق نسبى در اینکه تأویل در زمینه متشابهات معنى دارد، نسبت به روا و ناروا بودن آن اختلاف دارند. 3. سلفى‌ها که تأویل کلام انشایى خدا را قابل فهم و تأویل اخبار قرآن را قابل درک نمى‌دانند. 4. تجربه‌گرایان که تأویل را مربوط به آیاتى مى‌دانند که اشاره به هستى‌شناسى و روان‌شناسى دارد. گروهى که معنى و مراد از تأویل را در خارج از قالب متن باور دارند عبارتند از: 1. اسماعیلیه که همه چیز - از جمله قرآن - را داراى باطن مى‌دانند که به وسیله تأویل دسترسى بدان ممکن مى‌شود. 2. عارفان که واقعیت هستى را تأویل ظاهر قرآن و با تعلیم الهى قابل دسترسى مى‌دانند و از معانى هفتگانه براى هر آیه (بطون هفتگانه ظاهر( و سطوح متفاوت درکها سخن مى‌گویند. 3. صاحب تفسیر المیزان که تأویل را واقعیت قرآن در لوح محفوظ مى‌شناسد و محکم و متشابه و بطن را به گونه خاصى معنى مى‌کند و در نهایت همزمان با نفى دست‌یابى به تأویل، راه‌هاى دسترسى به تأویل را نیز مطرح مى‌کند!