مسأله ی فیض در حکمت اسلامی: بحثی در باب مسأله صدور « فیض » و نسبت آن با حقیقت محمدیه

Abstract

از نگاه حکیمان مسلمان، خداوند تنها وجود بخش هستی است. از آن‌جا که هستی از خدا فرا نمی‌گذرد و جز او همه چیز هیچ است؛ پس برای خداوند، هدف و غرضی مگر ذات خود او نیست و از آن روی که ذات هستی پیوسته و همیشه بوده، فاعلیت او نیز همیشگی و جاودانه است. این ویژگی را «فیض» خداوند می‌نامند. از آن‌جا که خداوند مراتب عالی توحید ذاتی و صفاتی را داراست، بسیط و بی‌تکثر است. نخستین صادرش بیش از یکی نیست و این، نخستین خلیفه واسطه‌ی تداوم فیض او بر دیگران است و به دلیل این که فیض دائم است، واسطه نیز چنین می‌باشد. بنابر متون دینی و نوشته‌های دانشمندان حوزه‌ی دین، نخستین صادر که صلاحیت واسطه شدن میان خلق و خالق را داشته باشد، حقیقت محمدی(ص)، نور اهل بیت(ع) و در عصر حاضر امام زمان(عج) است. مستند و برهانی ساختن پیش‌ فرض‌ها در این موضوع، نیازمند بررسی دقیق آموزه‌ی فیض از نظر لغت و اصطلاح(عرفان و فلسفه) و در آینه آیات و روایات است. همین‌طور، فهم دقیق واسطه‌ی فیض و تطبیق آن بر وجود حضرت حجّت(عج) نیز به بررسی تاریخچه و سیر بحث و معانی صحیح واسطه بودن نیاز دارد. تفکیک درست حوزه‌ی براهین انسان کامل، غایت‌مندی و واسطه در فیض، که هر سه برای اثبات وجود و استمرار امام(ع) اقامه شده و نیز پاسخ به اشکالاتی که متوجه این براهین است، استحکام و کارآمدی چنین براهینی را بالا می‌برد. چنان‌که جست و جوی نظایر این براهین در کلام و فلسفه غرب، به همگانی شدن آن کمک می‌کند.