حاج ملا هادی سبزواری و اشعار عربی در شرح مثنوی معنوی مولانا

Abstract

حاج ملاهادی سبزواری (1212- 1289 ﻫ.ق.) فیلسوف، فقیه، عارف و شاعر قرن سیزدهم هجری از بزرگان فکر و فرهنگ (ایرانی - اسلامی) به حساب می‌آید که صاحب حدود 46 اثر است. آثار او علاوه بر آیات و روایات وارده از معصومین (ع) تحت تأثیر چهار مکتب است: مکتب کلامی شیعه، فلسفه مشائی و استدلالی ارسطویی، فلسفه اشراقی سهروردی و اصول فلسفی تصوف به ویژه محیی الدین عربی. در الهیات نیز متأثر از ملاصدراست. از جمله آثار او شرح مثنوی مولاناست که به قصد توضیح معضلات مثنوی سخنان مولانا را از دیدگاه مکتب فکری خود حکمت الهیه تجزیه و تحلیل کرده است. حاج ملاهادی عبارات ابهام آور را با استفاده از قواعد و دستور زبان و صنایع ادبی روشن می‌سازد؛ اما تفسیر مثنوی را به وضوح مبدل به نوعی تفسیر فلسفی از قرآن می‌کند. متن کتاب پر از اصطلاحات، عباراتش بسیار خلاصه و اغلب مبهم است و در بسیاری موارد شرح بیشتر از شعر مثنوی مقتضی توضیح است. در تفسیر ابیات از آیات و احادیث متعدد و اشعار عربی و فارسی بهره برده است. بیشترین اشعار عربی از حضرت علی (ع)، ابن فارض و محیی‌الدین عربی است که حاوی نکته‌های عرفانی همچون وحدت وجود، نظام احسن انسان کامل، تجلی، انا الحق، فقر عرفانی و ... است؛ اما ابیاتی از امرؤالقیس، طرفه، لبید، ابونواس، ابوالعلاء معری، ابن سینا، شاعران متصوفه، خود شاعر و ... نیز در این میان به چشم می‌خورد و در اسناد بیتی به مجنون هم سهوی رفته است . با توجه به اینکه نام شاعر و دوران او در پاره‌ای موارد مشخص نیست، گاهی فقط مصراعی ذکر شده است؛ نیز ادبیات عربی ، ترجمه و اعراب ندارد؛ در این مقاله تحلیل مسائل مزبور در کنار ذکر ارتباط معنایی اشعار عربی، با شرح مثنوی لازم به نظر می‌رسد.