تحلیل گفتمان انتقادی شاهنامۀ طهماسبی: پیوند ماجراهای پناهندگی سیاسی سیاوش و گشتاسپ به عصر صفوی

Abstract

این جستار با تحلیل، توصیف و مقایسۀ داده‌هایی که از منابع کتابخانه‌ای به‌دست آمدهو به‌برخی از نگاره‌های شاهنامۀ طهماسبی می‌پردازد که داستان‌های سیاوش در توران‌زمین و گشتاسپ در روم را تصویر می‌کنند. هدف از پژوهش نشان دادنکارکردهای عصری این‌نگاره‌ها در خدمت به‌حکومت صفوی است. پرسش پژوهش چنین است: چگونه به‌کمک نظریّات تحلیلگفتمانانتقادی می‌توان نگاره‌های مربوط به‌پناهندگی سیاوش به توران و پناهندگی گشتاسب به روم را در ارتباط با ضرورت‌های سیاسی صفویان تحلیل کرد؟در دورۀ صفویان، اهمّیّت کمّی و کیفی پناهندگی سیاسی شخصیّت‌ها بخوبی توجیه‌کنندۀ حمایت حکومتی از خلق این نقّاشی‌هاست.سیاوش که در غربتِ پناهندگی کشته می‌شود، به‌توران درآمده و گشتاسب که به‌روم گریخته، در شهر اهرن به‌سروری می‌رسد. تورانِ اسطوره‌ای این‌جاعثمانیِ تاریخ صفوی را به‌ذهن متبادر می‌سازد و شکست‌ یک‌پناهجو و موفّقیّت‌ دیگری در سرزمین بیگانهبه‌معنای در نظر گرفتن هر دو نتیجۀ محتملاز پناهندگی به‌دشمن است.در نگاره‌ها، مسابقات ورزشی که دشمن برای جذب شاهزاده‌های ایرانیِ پناهجو تدارک می‌بیند، اصالتاًممارست جنگند، امّاعناصر دیداریمیدان ورزش را به‌میدان نبردشبیه‌تر می‌سازد و قزل‌باش‌ها نشانه‌ایمی‌دهد تا پیام هنری در ارتباط با روزگار صفوی تأویلشود و تصویر جاسوسان قزل‌باش احاطۀ اطّلاعاتی صفویان بر پناهندگان را هشدار می‌دهد. بر اساس شعر، هر دو پناهندۀ ایرانی که ظاهراً با ورزش و در اصل با هنر جنگاوری خویش در سرزمین دشمن به اعتلای مقام می‌رسند، از پناه‌دهندۀ خود تواناترند، امّا عناصردیداری برتری‌جویی‌هایِنابحقّ پناه‌دهنده را نشان داده که می‌تواندحاصل تلاش صفویان برای انصراف نیروهای سرآمد ایرانی از پناهندگی به‌بیگانهباشد.