جستاری در زندگی و آثار فتح‌الله شیرازی، قلمدان‌نگار روزگار ناصری

Abstract

فتح‌الله شیرازی، نقاش زیرلاکی دورة ناصری با همة ارزشمندی، گوناگونی و گستردگی آثار، هنرمندی کم‌وبیش ناشناخته است. موضوع و گسترة پژوهش کنونی، رخدادهای زندگی و تاریخِ درگذشت، مسیر بالندگی، روش کار، زمینه‌های نوآوری و سبک‌شناسی آثار او را در برمی‌گیرد. پژوهش در پی آن است که با گردآوری گزارش‌های پراکنده، بازیابی و دسته‌بندی آثار، به بازشناسی جامع و ژرف‌تری از آثار این هنرمند و جایگاه او در هنر عصر قاجار دست یابد. بررسی در بخش گزارشِ رخدادهای زندگی به روش مطالعه تاریخی و سندپژوهی پای‌بند است؛ و بخش دسته‌بندی و سبک‌ آثار مبتنی بر جستجوی آرشیوی‌ـ‌موزه‌ای، توصیفِ کارها، نقد و بررسی نمونه‌ها و تحلیل سبک‌شناسی پیگیری شده است. قلمدان‌نگاری، قاب آینه، انفیه‌دان، جعبه، نقاشیِ جلد و چهره‌نگاره‌ها‌، زمینة اصلی آثار؛ و سبک شناختة او فرنگی‌سازی است. از دید سبک‌شناسی، کارهای فتح‌الله در چهار گروه جای می‌گیرد: 1) سیاه‌قلم‌ها به‌ویژه بر بوم‌های روشن‌تاب نخودی و بیش تر با طرح گل‌وپرنده است؛ 2) آثار تمام‌رنگی که در بیش­تر نمونه‌های برجای‌مانده، چهره‌نگار و قاب‌بندی‌شده است؛ 3) قلمدان‌هایی به‌شیوۀ سنتی، بیش­تر بر بوم مرقش که یادآور سنت نقاشی زیرلاکی بزرگان شیراز مانند لطفعلی‌شیرازی است؛ 4) قلمدان‌های ساده که شاید برای افراد غیردرباری با بهای کمتری پرداخت می‌شده است. این گروه با نقش‌های خلوت و ساده، به‌آسانی شناسایی می‌شود. کارهای او در زمینة قلمدان‌نگاری، جلد کتاب، قاب آینه و جعبه، نمونه‌های فاخر نقاشی عصر قاجار به شمار می‌رود و در بازار فروش آثار هنری، از دید ارزش مادی و خواهندگان نگهداری، جایگاه ویژه‌ای دارد.