پیش‌بینی‌پذیری ارجاعی مشارکان رویداد و گزینش صورت ارجاعی در گفتمان فارسی

Abstract

پیش‌ببینی‌پذیری ارجاعی به احتمال بیان مجدد مشارکان یک رویداد گفته می‌شود که نقش مهمی در درک گفتمان دارد. در این مقاله، به بررسی این مسئله پرداخته شده که در گفتمان فارسی، پس از خواندن یک جمله با مشارکان عامل، کنش‌رو و پذیرنده، خوانندگان ترجیح می‌دهند جملة بعد را با کدام مشارک و با چه صورت ارجاعی (ضمیر یا اسم صریح) آغاز کنند و تأثیر نمود دستوری در انتخاب مشارک چیست. برای این منظور، تعداد 75 نفر گویشور فارسی‌زبان در آزمون تکمیل داستان شرکت کردند. در این آزمون از آزمودنی‌ها خواسته شد که بعد از خواندن جمله‌ای با مشارکان مذکور در سه نمود تام، ناقص و ناقص استمراری، ادامة سناریو را با نوشتن جمله‌ای تکمیل کنند. سناریوهای آزمون شامل 18 جملة اصلی و 20 جملة پرکننده بود. داده‌ها پس از جمع‌آوری با استفاده از آزمون معنی‌داری مجذور کای در نرم‌افزار آر تحلیل شدند. یافته‌های پژوهش نشان داد که: 1) ارجاع به نقش معنایی پذیرنده عموماً در همة نمودها بیشتر از ارجاع به نقش معنایی عامل بوده است؛ 2) از ضمیر محذوف عمدتاً برای ارجاع به نقش عامل (در جایگاه فاعل) و از اسم صریح برای ارجاع به نقش پذیرنده استفاده شده است، 3) در نمودهای ناقص ارجاع به عامل بیشتر و ارجاع به پذیرنده کمتر از نمود تام بوده و برعکس. همچنین چنانچه آزمودنی‌ها از مشارک کنش‌رو برای آغاز جملة بعدی استفاده می‌کردند، در این صورت بسامد کنش‌رو در نمود ناقص استمراری بیش از نمود تام و ناقص بوده است. در مجموع یافته‌های این پژوهش ضمن پشتیبانی از تأثیر معنی‌دار نمود دستوری بر پیش‌بینی‌پذیری ارجاعی مشارکان، نشان می‌دهد که نقش پذیرنده دارای پیش‌بینی‌پذیری بیشتر برای بیان مجدد در گفتمان فارسی است اما نقش عامل به‌دلیل مورد ارجاع واقع شدن با ضمیر دارای دسترس‌پذیری بیشتر است.