گونه‌شناسی «مخاطبانِ» قرآن و نقش آنان در فهم معنای آیات

Abstract

آیات قرآن کریم، به‌دنبال اسباب نزول خود، و هر دسته برای مخاطبان خاصی پدید آمده است؛ ازاین‌رو لازم است کشف دلالت آیات بر معنا، براساس فضای نزول و خطاب، و درنظرگرفتن گونه‌های مختلف مخاطبان انجام پذیرد. برای این منظور، مقاله‌ی حاضر با بهره‌گیری از آموزه‌های «معناشناسی کاربردی» و رویکرد «دلالت زبانی» سازوکار خطاب و دلالت را در قرآن مجید مطالعه می‌کند. براین‌اساس، در راستای فهم یک بسته‌ی وحیانی و خطاب قرآنی، گذشته از «آیات قرآن» و «فضای خطاب»، شایسته است اسبابی چون: «متکلم»، «خطیب» و «مخاطبان» آن را در فضای نزول نیز در نظر گرفت و به بررسی نقش مخاطبانِ «خاص» و «عام» در درک معنای آیات پرداخت. مقاله‌ی حاضر نشان می‌دهد که هم آیات قرآن دارای مراتب و سطوح معنایی است و هم مخاطبان قرآن گونه‌های مختلفی را شامل می‌شوند؛ به‌دیگرسخن آیات گوناگون قرآن، هریک درخور فهم دسته‌ای از مخاطبان خود فراهم آمده است؛ لذا همگان جز «عالمان راستین قرآن»، قادر به ادراک معنای مشخص تمام آیات قرآن نیستند. سرانجام از این رهگذر لزوم رجوع به «عالمان قرآن»، ‌یعنی پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله و اهل‌بیت علیهم‌السلام، برای مخاطبان خاص و عام قرآن نیز اثبات می‌گردد.