بازکاوی تأثیر حدیث و باورهای کلامی بر تولید گزاره‌های تاریخ‌انگارانه و رهیافتی به تشخیص آن

Abstract

اطلاعات و گزاره‌های اصیل تاریخی مهم‌ترین رکن تحلیل تاریخ را تشکیل می‌دهند. بااین‌همه، گاه اطلاعاتی که پایۀ تحلیل پژوهشگر تاریخ قرار می‌گیرد، گزاره‌های تاریخ‌نما و به‌عبارتی، تاریخ‌انگارانه هستند که در بسیاری مواقع، تحلیلگر آن‌ها را گزاره‌های اصیل تاریخی تلقی کرده و درنتیجه، تحلیل او از واقعیت فاصله گرفته است. نوشتار حاضر تلاش می‌کند به دو پرسش در این ‌باره پاسخ دهد: ۱) مهم‌ترین عامل در تولید گزاره‌های تاریخ‌انگارانه (تاریخ‌نما) چیست؟ ۲) چه راهکاری برای تفکیک گزاره‌های تاریخی از گزاره‌های تاریخ‌انگارانه وجود دارد؟ با بررسی به‌عمل‌آمده، روشن شد مهم‌ترین عامل در تولید گزاره‌های تاریخ‌انگارانه، حدیث و باورهای کلامی است. همچنین اینکه توجه به ویژگی گزاره‌های تاریخ‌انگارانه و تتبع و جست‌وجو در منابع تاریخی و ارزیابی خاستگاه باورهای کلامی، کمک زیادی به تفکیک گزاره‌های تاریخی اصیل از گزاره‌های تاریخ‌انگارانه می‌کند. روش نگارنده در تفکیک گزاره‌های تاریخ‌انگارانه از گزاره‌های تاریخی، استقرایی است؛ به این معنا که ویژگی گزاره‌های تاریخ‌انگارانه از طریق دقت و تأمل در ماهیت «باورهای کلامی» و «مآخذ تاریخی» و مقایسۀ آن‌ها با «منابع تاریخی» تبیین شده است. همچنین در توضیح هر یک از گزاره‌های تاریخ‌انگارنه، به نشانۀ تاریخ‌انگارانه بودن آن‌ها اشاره شده است.