واکاوی تغییرات فضایی- زمانی جزایر گرمایی شهری و کاربری اراضی با رویکرد زیست‌محیطی در شیراز

Abstract

امروزه، افزایش دمای سطح زمین و استقرار جزایر گرمایی در کلان‌شهرها منجر به یکی از معضلات زیست‌محیطی شهری شده است. از این رو، هدف از پژوهش حاضر، واکاوی تغییرات مکانی- زمانی جزایر گرمایی، پوشش گیاهی، کاربری اراضی و شناسایی پهنه‌های بحرانی زیست‌محیطی جزایر حرارتی شهری در شیراز است. بدین منظور، ابتدا 8 تصویر دورة گرم سال در بازة زمانی 2015-1986 از ماهوارة لندست شامل سنجنده‌های (TM) لندست 5، (+ (ETM لندست 7، (TIRS/OLI) لندست 8 استخراج و پس از پیش‌پردازش‌های لازم، دمای سطح رمین (LST)، شاخص تفاضل به‌هنجارشدة پوشش گیاهی (NDVI)، الگوهای کاربری اراضی برای پایش تغییرات کاربری اراضی شهری شیراز محاسبه شد. در ادامه، مناطق حساس شهری با استفاده از شاخص قیاسی وضع بحرانی زیست‌محیطی (ECI) شناسایی و تحلیل شد. نتایج نشان داد که اراضی بایر پیرامون شهر به‌صورت پیوسته و متراکم دارای بالاترین دما هستند و محدوده‌های دمایی بسیار گرم را تشکیل می‌دهند. این مراکز حرارتی در مناطق مسکونی شهری با محدوده‌های بافت فرسوده و متراکم شهری انطباق دارد. در عین‌ حال، واکاوی نقشه‌های دمای سطح زمین در شهر شیراز حکایت از هماهنگی بین پایین‌ترین طبقة دمایی با کاربری پوشش گیاهی دارد.نقشه‌های کاربری اراضی نیز نشان از کاهش مساحت اراضی بایر و پوشش‌گیاهی و افزایش کاربری شهری دارد. بدین ترتیب، حدود 01/10 کیلومتر مربع از اراضی بایر و 7/19 کیلومتر مربع از پوشش گیاهی به کاربری شهری تبدیل شده است. این موضوع نشان می‌دهد که مهم‌ترین عامل در گسترش جزایر گرمایی کاهش پوشش گیاهی (به میزان 36%) بوده است. بیشترین حساسیت محیطی (پهنة بحرانی با مساحت 7/29 کیلومتر مربع، 2/14 درصد از سطح منطقه مورد پژوهش) نیز غالباً در پیرامون شهر به‌سبب وجود اراضی بایر و در درون شهر نیز به‌صورت خرد در اطراف مراکز صنعتی، اطراف فرودگاه بین‌المللی، ترمینال مسافربری (کاراندیش)، اطراف ایستگاه‌های مترو، بزرگراه‌ها و خیابان‌های پرترافیک و مکان‌های دارای بافت فرسوده مشاهده می‌شود. از این رو، گسترش بام سبز و استفاده از پوشش گیاهی سازگار با اقلیم بومی به‌عنوان راه‌حلی برای تعدیل جزیرة گرمایی شهری و مقابله با وضع بحرانی زیست‌محیطی پیشنهاد می‌شود.