خطای قلم صنع از نظر پیر حافظ

Abstract

<em>مشکل‌سازترین بیت حافظ، بیت مشهور «پیر ما گفت ...» است. نویسندۀ مقاله کوشیده ‌است که ابتدا شروح متفاوت این بیت را دسته‌بندی کند و معتقد است که بیشتر شروح، بیان اعتقاد و عقیده شارحان است که از آبشخور مطالعات عرفان اسلامی یا غزلیّات حافظ و شاعران عارف دیگر، نشأت گرفته‌ است. بعضی از شارحان از زاویه بلاغی و شاعرانه به نقد نظریّات شارحان دیگر پرداخته و اظهار‌نظر کرده‌اند. سؤال اصلی این مقاله جست‌وجوی منبع قرآنی برای جنبۀ طنز و تهکّم در بیت است. از طریق یافتن سندی که در قرآن اثبات کند که پیر حافظ هم امکان دارد، خطا ببیند. این سند از نظر نویسنده در آیۀ 88 سوره نمل موجود است که اگر پیر خطا ببیند و بگوید خطایی نیست در واقع، خطاپوشی کرده است و این یک طنز است. مرحلۀ دوم طنز آنجا است که صنع در لغت عربی به گواهی قاموس‌های عربی معنای ضمنی «نیکویی» دارد. بنابراین، سخن پیر پیرامون قلم آفرینش نیکونگار است نه قلم آفرینش مطلق. در این صورت، خطاپوشی پیر آگاهانه، تأدّبی، تربیتی و خوش‌بینانه می‌تواند توصیف شود. جنبۀ دیگر تحقیق، تکمیل معنای «جلال دوانی» است که می‌گوید: قلم قضا و قدر خطا نمی‌کند. این مهم از طریق معنای لغوی خطا و صواب، تثبیت و تکمیل شده‌ است و معنای خطا نکردن قلم صنع معادل‌المقدور کائن گرفته می</em><em>‌</em><em>شود</em><em>.</em>