تحول شکل در مهرهای متأخر اسلامی

Abstract

شکل از جمله ویژگی‌های ظاهری مهرهای اسلامی محسوب می‌شود. این ویژگی یکی از وجوه مشترک میان حوزه‌های مختلف مهرشناسی نیز هست، اما مهم‌ترین تعریف آن را می‌توان چارچوب محیط اثر مهرها بر اسناد و مکتوبات دانست که درواقع از شکل صفحۀ هر مهر حاصل می‌شود.شکل یکی از نشانه‌های اعتبار دیوانی مهرها در اسناد بوده است و لااقل انتخاب آن در مهرهای رسمی پیرو قواعد مشخصی انجام می‌پذیرفته است.در مقالۀ پیش رو جایگاه شکل در نام‌گذاری و گونه‌شناسی مهرهای اسلامی، همین‌طورسیر تحول آن در مهرهای متأخر اسلامی بر اساس مطالعات کتابخانه‌ای و شیوۀ تاریخی- توصیفی بررسی خواهد شد. نتیجۀ این تحقیق نشان خواهد داد که هرچند شکل مهرهای متأخر اسلامی در دوران مختلف از یکدیگر متفاوت شده است، تنوع اَشکال مهرهای رسمی و دیوانی را می‌توان در اشکال پایۀ هندسی محدود و توجیه کرد. بر این اساس، شکل غالب مهرهای حکام و رجال ایلخانی تا جلایری چهارگوش و چندگوش، مهرهای تیموری و ترکمانان دایره، و مهر صفویان مربع و مدور همراه با زائده‌هایی، که تاج یا کلاهک نامیده می‌شود، بوده است. شکل مهرهای رسمی پس از این دوران تا پایان قاجار نیز یک تغییر عمده داشته است و آن ترجیح شکل مربع به‌جای دایره بوده است.محدودیت اشکال پایه در مهرهای رسمی و حکومتی از یک‌سو به معذورات دیوانی در تهیۀ مهرهای رسمی باز می‌گردد و از دیگرسو به تحولات خط و ترکیب در تحریر این مهرها مربوط می‌شود.