سیر داستان‌‌های درونه‌‌ای در ادبیات فارسی تا پایان قرن نهم

Abstract

«روایت در روایت» یا «داستان درونه‌‌ای» روایتی است که در روایتی دیگر، که به ‌مثابة چهارچوبی برای آن است، درونه‌‌گیری ‌شود. با وجود گستردگی آثاری که از این شگرد روایی بهره برده‌اند، هیچ منبعی که فهرستی از این آثار را فراهم کرده باشد در دسترس نیست تا به استناد آن پژوهش‌گران بتوانند گام‌های بعدی را برای شناسایی و بررسی نقش و کارکرد داستان‌های درونه‌ایِ ادب فارسی بردارند. از این رو پرسش این پژوهش بررسی و بازنماییِ سیر داستان‌‌های درونه‌‌ای در ادبیات فارسی تا پایان قرن نهم هجری است. روش پژوهش بر بنیان «مدل طبقه‌‌بندی اسکولز و کلاگ» به مطالعۀ سیرِ تاریخی درونه‌‌گیری‌‌های روایی پرداخته است. بر بنیان این طبقه‌بندی، میان دو گونة ادبیِ «تجربی» و «روایت‌‌مدار» تمایز است. آن گروه از آثار ادبی که در شاخة ادبیات «تجربی» قرار می‌‌گیرند، از این پژوهش خارج‌اند. در مقابل، این پژوهش به شاخة ادبی «روایت‌‌مدار» می‌‌پردازد. نتایج به‌ دست ‌آمده با توجه به بررسی‌های انجام‌شده عبارت است از این‌که دامنة کاربرد این شیوة روایی در ادبیات فارسی چنان گسترده است که پیوستاری از متون داستانی منثورِ عامیانه تا آثار منظومِ عرفانی و تعلیمی را دربر می‌‌گیرد. شگرد داستان درونه‌ای در طیف گسترده‌ای از ژانرهای گوناگون حضور دارد؛ از گونه‌های تعلیمی گرفته تا گونه‌های روایت‌مدار. هم‌چنین با توجه به نقشی که داستان درونه‌ای در پیش‌برد پیرنگ دارد انواع سه‌گانة داستان درونه‌‌ای کشف شد: ابزاری، شالوده‌ای، و ترکیبی.