بررسی مفاهیم نمادین نقوش سرلوح آغازین خمسه نظامی موجود در کتابخانه مدرسه عالی سپهسالار (شهید مطهری)

Abstract

تذهیب به ‌‌عنوان شاخه‌ای از هنر‌‌‍‍‍‍‍‍‍‍‍‌اسلامی‌ـ که دربرگیرنده مفاهیم‌ ماورایی در عین زیبایی‌ و کمال است‌‌ ـ کمتر به‌صورت شاخه‌هنری مستقل مورد‌توجه واقع‌شده و بیشتر در خدمت سایر هنرهای‌اسلامی مطرح‌‌ بوده‌است. در عصر‌صفویه که حکمت‌ و‌عرفان با دین آمیخته ‌شد و مراکز ‌بزرگ فکری و عرفانی گسترش‌ یافت، تاثیرات این تفکرات به‌واسطه رابطه سفارش‌دهندگان و هنرمندان در این عرصه جلوه بیشتری‌ یافت. یکی از مهم‌ترین منابع‌ تصویرسازی در طول این‌دوره اشعار‌نظامی بود که از جذابیت‌های آنها می‌توان به ویژگی‌های بیانی نظامی در تجسم و توصیف مضامین عشق عرفانی و روحانی به‌ویژه در «خمسه‌نظامی» اشاره نمود که به دلیل زیبایی و تخیل زائدالوصف ‌آنها بسیار مورد‌توجه نگارگران قرار ‌گرفته‌بود. از نمونه‌های نفیس و منحصر‌به‌فرد خمسه‌نظامی می توان به نسخه موجود در کتابخانه شهید‌مطهری اشاره ‌نمود. این‌ پژوهش ارتباط و تعامل میان معانی عمیق نهفته در عناصربصری سرلوح آغازین این خمسه را در تطبیق با معراجیه‌های این ‌نسخه بر‌اساس اطلاعات کتابخانه‌ای و با روش ‌توصیفی‌ـ‌ تحلیلی و با رویکرد‌ تطبیقی مورد بررسی قرار می‌دهد. از‌آنجایی‌که هنر ‌اسلامی دارای گنجینه‌ عظیمی از معانی عمیق عرفانی و حکمت‌‌الهی است که ریشه در بنیان‌های ژرف‌تفکر معنوی و الهی دارد، مطالعه معراجیه‌های‌ نظامی بیانگر آن است که شاعر در توصیف این واقعه‌عظیم دینی باتوجه به منابع سیره و تفسیر، از مفاهیم‌نجومی جهت تشریح سیروسلوک عرفانی بهره‌ برده‌است. لذا تنها راه بررسی معنای آثار نظامی مطالعه زبان نمادین و رمزگونه می‌گردد. همچنان‌که در این شاهکار هنری نیز مراحل مختلف معراج پیامبر‌(ص) در سه‌سطح از نقوش ‌تذهیب به صورت مولفه‌های‌ نمادین به نمایش درآمده‌ است؛ زیرا هنر در تمدن‌های‌ دینی زبان نمادین برمی‌گزیند و مفاهیم‌ درونی خود را در قالب ‌آن بیان می‌کند.