مسلمانان قفقاز: از تعامل با ایران تا تقابل با روسیه

Abstract

منطقه قفقاز به عنوان سرزمینی با ویژگی‌های ممتازی، مانند تنوع جمعیتی، اهمیت جغرافیای سیاسی و ارتباطات فرهنگی دارای دو گروه اثرگذار مذهبی؛ یعنی مسلمانان نیمه شرقی و مسیحیان نیمه غربی است. پیروان این دو مذهب در عصر استیلای حاکمان بومی، بدون هیچ تنشی در تعامل بودند و با آمدن عنصر بیگانه و ضد شرقی؛ یعنی روسیه غرب‌گرا این تعامل به تقابل گرایید. این پژوهش می‌کوشد به این پرسش پاسخ دهد که کدام عامل سیاسی سبب شد تا هم‌زیستی و تعامل بین ادیان و فرهنگ‌ها در قفقاز دوره اسلامی، به تقابل مذاهب و چالش قومیت‌ها منجر شود؟ بررسی تاریخی روند تحولات مذهبی و اجتماعی این منطقه نشان‌ می‌دهد که سیاست اسلام‌زدایی و روسی‌سازی اجباری با هدف قرار دادن مسلمانان در یک هویت ساختگی و فرمایشی در دوره سیطره سی‌صد ساله روس‌ها بر قفقاز سبب شد، ضمن تبدیل تعامل اجتماعی آنها با مسیحیان به یک تقابل، پیوستگی دینی و فرهنگی آنها با جهان اسلام هم از دست برود. در حالی که پیش‌تر، ایران با رواداری مذهبی، مسلمانان و غیرمسلمانان قفقاز را در یک جامعه منسجم گرد آورده بود.