تحلیل کیفیت بازنمایی مقام سلطنت در گفتمان سفرنامه‌نویسی عصر صفوی

Abstract

نهاد سلطنت در دولت ملی، مقتدر و دارای ایدئولوژی تمایزبخش صفویه که در شخص پادشاه نمود داشت، یکی از کانون‌های توجه سفرنامه‌نویسان خارجی آن روزگار است. پژوهش پیش رو، می‌کوشد با بهره‌گیری از روش‌شناسی تحلیل گفتمان انتقادی، به‌ویژه خوانش تئو فن‌لیوون از مفهوم بازنمایی، به بازنمایی تصویری بپردازد که گفتمان سفرنامه‌نویسی عصر صفوی از نهاد سلطنت ارائه می‌دهد. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که در این سفرنامه‌ها فراگرد بازنمایی شاه صفوی در دو زاویه به انجام رسیده است: نخست، بازنمایی نهاد سلطنت به‌عنوان امری ناظر بر متافیزیک و سنّت، و دوم، بازنمایی مقام سلطنت به‌عنوان نهاد و جایگاهی معطوف به کارآمدی و کارایی. تصویر برآمده از بازنمایی در این سفرنامه‌ها، دایره‌ای گسترده‌ای از معنادهی و انتساب دال‌ها به مدلول‌ها و مصادیق را دربرمی‌گیرد. در این منطق، مقام سلطنت در عصر صفوی، دارای دو کیان مادی و فرامادی تصویر شده است. در این بازنمایی، شاه در نسبت با پنج منبع مشروعیت‌بخش این خاندان، یعنی: تصوف، تشیع، سنّت ایران‌شهری (شاه‌آرمانی ایرانی)، خوانش ایرانی ـ شیعی از خلافت اسلامی و امواج اوّلیه مشروعیت مبتنی بر کارآمدی برآمده از موج نوپدید مدرنیته غربی تصویر شده است. این سفرنامه‌نویسان، کوشیده‌اند تا در کنار وصف شخص شاه، کیفیت ارتباط وی با دربار، نخبگان و طبقات و شئون اجتماعی را نیز بازنمایی کنند. از دید آنان، رابطه میان نهاد سلطنت و دیگر طبقات، به‌جز سلسله علما و فقهای شیعه، عموماً یک‌سویه، خطی و از بالا به پایین بوده است.