بررسی رویکردهای کلامی مکتب اصفهان در عصر صفوی

Abstract

شکل‏گیری مکتب علمی اصفهان نقطه عطف در تاریخ اندیشه کلامی شیعه عصر صفوی است و در کنار پیدایش حکمت متعالیه، کلام اسلامی جایگاه ممتازی یافت و زمینه رشد و گسترش مباحث کلامی شیعه را در غالب سه رویکرد فراهم آورد. «کلام فلسفی» در مکتب اصفهان بر رویکردهای دیگر کلامی تقدم زمانی داشت و اوج آن در آثار و آرای فیاض لاهیجی تبلور یافت و این شاگرد برجسته صدرا، به‏نوعی تحت تأثیر اندیشه مشاء آثار کلامی خود را ارائه نمود. ظهور «کلام نقلی و روایی» با محوریت علامه مجلسی بر رونق کلام شیعی افزود. با وجود اعتماد شدید مجلسی بر روایات اهل‎بیت: نمی‎توان او را عالمی اخباری و ضد عقل انگاشت؛ زیرا او عقل را به عنوان ابزار کسب معرفت دینی دخالت می‎داد. افزون بر این دو رویکرد کلامی می‎توان از شکل‎گیری یک رویکرد ترکیبی توسط قاضی سعید قمی یاد کرد. او که از ذوق عرفانی برخوردار بود و مروج الهیات سلبی تلقی می‎شد، بر ایجاد تقارب بین ظواهر دینى و فلسفه تأکید داشت و رویکرد «کلام ترکیبی» را بنا نهاد. در این نوشتار ضمن اشاره به جایگاه کلام شیعی در مکتب علمی اصفهان، این سه رویکرد کلامی بررسی شده و تحلیلی از تفوق کلام فلسفی و پرهیز از عقل‎ستیزی نمایندگان کلام روایی ارائه می‎شود و اهم ابتکارات و نوآوری‎های کلامی عالمان عصر صفوی ارائه می‎گردد.