برهان تمانع به تقریر استاد مطهری و علامه طباطبایی

Abstract

برهان تمانع از جملة برهان‎های اقامه‏شده بر یگانگی خداست. این برهان در آیة 22 سورة انبیاء آمده است. متکلمان و فیلسوفان اصطلاح تمانع را از مفاد آیه برگرفته و وضع نموده‌اند. آنان این برهان را ناظر به توحید در خالقیت و وجوب وجود دانسته‌ و با این کار علاوه بر تقریر یک برهان کلامی و فلسفی، درواقع، آیه را نیز تفسیر کرده‌اند. استاد مطهری از جملة این گروه است اما علامه طباطبایی برهان را ناظر به توحید ربوبی می‌داند؛ بدان دلیل که مسئله مورد اختلاف بین قرآن و بت‏پرستان همین موضوع بوده است نه توحید خالق که مورد قبول بت‏پرستان بوده است. او در المیزان و نهایة‌الحکمه برهان را به گونه‌ای تقریر می‌کند که منتج به توحید رب، یعنی مالک مدبر عالم گردد. البته در نهایة‌الحکمه اشاره‌ای به آیه ندارد؛ همچنان‏که در المیزان نیز اشاره‌ای به بحث‎های متکلمان و فیلسوفان ندارد؛ به‏طوری‎که حتی از استعمال اصطلاح تمانع نیز اجتناب می‌کند. در این مقاله بعد از تقریر استاد مطهری و استاد طباطبایی، به مقایسه و ارزیابی آنها از لحاظ فلسفی و تفسیری پرداخته‌ایم.