جغرافیای ریاضی در نخستین آثار نجومی دورۀ اسلامی

Abstract

منظور از جغرافیای ریاضی بخشی از آثار نجومی است که موضوع آن تحدید و توصیف بخش آباد زمین، روش تقسیم آن براساس عرض جغرافیایی و چگونگی پدیداری آسمان در عرض‌های جغرافیایی مختلفِ آن است. این بخش در <em>مجسطی</em> در فصل پایانی مقالۀ اول و در مقالۀ دوم آمده است و مطالب آن در قالب محاسبات ریاضی و بر پایۀ هندسۀ کره، تدوین شده‌اند. در آثار نجومی دورۀ اسلامی، حسب تقسیم آنها به زیج‌ها و کتاب‌های هیئت، این بخش را ذیل عنوان کلی «هیئة الأرض» می‌توان جستجو کرد. تفاوت عمده میان این دو دسته در آن است که در زیج‌ها این مطالب مشابه <em>مجسطی</em> مدون شده‌اند اما در کتاب‌های هیئتْ این مطالب صورت توصیفی به خود گرفته است و از آوردن برهان‌های هندسی و حل مسائلِ نمونه عاری شده است. در این مقاله با تکیه بر نخستین آثار نجومی نوشته شده توسط دانشمندان اسلامی -منظور آثار نوشته شده در سده‌های سوم تا پنجم هجری است- تکوین موضوع جغرافیای ریاضی در این آثار بررسی شده است.