جرم حکومتی؛ رویکردی نوین در تحلیل آسیب‌های اجتماعی (مورد مطالعه: کودکان خیابانی شهر تهران)

Abstract

با وجود آثار نامطلوب آسیب‌های اجتماعی، این آسیب‌ها معمولاً به‌عنوان موضوعاتی اجتماعی و نه حقوقی-کیفری مدنظر قرار گرفته‌اند. تلقی رایج از این آسیب‌ها موجب شده است تا بیشترین تمرکز بر چرایی آن‌ها معطوف و از توجه به مسئولیت حکمرانان درمورد ایجاد و تداوم آن‌ها غفلت شود. پدیدة کودکان خیابانی یکی از مهم‌ترین آسیب‌های اجتماعی در جامعة ایرانی است که هرچند از جنبه‌های گوناگون بررسی شده است، درنظرگرفتن مسئولیت برای حکومت و مقامات حکومتی، از جمله موضوعات مغفول در این حوزه است. در چند دهة اخیر و ذیل پذیرش رویکرد موسوم به جرم حکومتی، امروزه برای حکومت‌ها (به‌مثابة مجرمان) نیز دربارة آسیب‌های اجتماعی قائل به مسئولیت کیفری شده‌اند. یافته‌های پژوهش حاضر که با بررسی نظریه‌های رایج ذیل جرم حکومتی و با مطالعة میدانی 100 کودک خیابانی در شهر تهران به‌دست آمده‌ است، نشان می‌دهد که فقر، مشکلات خانوادگی، هزینه‌های بالای زندگی (به‌طور خاص در کلان‌شهر تهران) و نیاز کودکان به سرگرمی و آزادی، مهم‌ترین دلایل ایجاد و تداوم پدیدة کودکان خیابانی است. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می‌دهد در کنار دلایل موجود برای ایجاد پدیدة کودکان خیابانی، غفلت و بی‌توجهی نهادها و مقامات مختلف در سطوح گوناگون تصمیم‌گیری-اجرایی، از مهم‌ترین دلایل ایجاد و تداوم این پدیدة شوم در جامعة ایران است. هر چند مقررات کیفری ایران دربارة پاسخ به مرتکبان جرم حکومتی بسیار ناکافی است، با توجه به مقررات موجود، می‌توان پاسخ‌های حداقلی را برای این اشخاص دربارة مسئولیت آن‌ها در قبال کودکان خیابانی درنظر گرفت.