دربارۀ منغیتیّه و میرزامحمد عظیم‌الدین سامی

Abstract

میرزامحمد عظیم‌الدین سامی (۱۸۳۷-۱۹۰۸م) یکی از شخصیت‌های معروف ادبیات و فرهنگ بخارا در نیمۀ دوم عصر نوزدهم میلادی است. او مدت زیادی در دربار امیرمظفر و امیرعبدالاحد به‌عنوان واقعه‌نگار رسمی و دبیر مکاتبات و اسناد مهم تاریخی ایفای وظیفه کرده است. آثار سامی شامل <em>تاریخ سلاطین منغیتیه</em>، <em>تحفۀ شاهی</em>، و مثنوی‌های <em>دخمۀ شاهان</em> و <em>مرآه‌الخیال</em> است. مهم‌ترین ویژگی مثنوی <em>دخمۀ شاهان</em> که سیمای سامی را همچون شخصی دلیر و شجاع نشان می‌دهد، آن است که وی نمایندگان خاندان منغیتیه را هجو کرده است. بنابراین هدف از نوشتن این مثنوی بیان دولت‌داری پادشاهان نبوده، بلکه مؤلف خواسته است که این پادشاهان ظلم‌پیشه را مذمت کند. <em>مرآه‌الخیال</em> که عبارت از ۱۲۱ باب است، مجموعۀ حکایات گوناگون ادبی، شرح‌حال و مطایبه‌ای است که سامی دربارۀ ۳۴ شاعر تاجیک سدۀ نوزدهم میلادی نوشته است. دربارۀ <em>دیوان سامی</em> تذکره‌نویسان چیزی نگفته‌اند؛ اما در تذکره‌ها و بیاض‌های اواخر سدۀ نوزدهم میلادی اشعار زیادی از او درج شده است. اشعار سامی نوعی اعتراض او به کردار امیران دوران است. وی در غزلیاتش نارضایتی خود را از سیاست و کردار دولت‌مردان، اوضاع اجتماعی امارت بخارا و زندگی تنگ‌دستانه و تیرۀ مردم زحمتکش انعکاس داده است. سامی همچنین به‌عنوان منشی دانشمند و بااستعداد، تجربۀ چندین‌سالۀ خود را درخصوص نامه‌نگاری و به ‌طور کلی انشانویسی در رسالۀ <em>صنعت محزون</em> جمع‌آوری کرده است.