ابومحمود خجندی و سدس فخری

Abstract

سدس فخری اسباب رصدی است که ابومحمود خجندی آن را به‌نام فخرالدوله ساخته است. در این مقاله، دربارۀ ویژگی‌های سدس فخری و نحوۀ اختراع این وسیله ازسوی خجندی با تکیه بر مطالب نقل‌شده در منابع گوناگون ازجمله<em> تحدید نهایات الامکان</em> بیرونی خوارزمی و <em>جامع‌المبادی و الغایات</em> ابوعلی حسن‌بن مراکشی بحث شده است. در ادامۀ مقاله نیز بحثی دربارۀ قانون هیئت (شکل مغنی) مطرح شده است. آنچنان‌که در کتاب <em>مقالید علم الهیه</em> آمده است، خجندی در کتابی که راجع به ستارگان ثابت نوشته بود، از برهانی به‌نام قانون هیئت که متفاوت با برهان‌های دیگر است، استفاده کرده بود. البته، بیرونی خوارزمی اختراع شکل مغنی را بین ابونصر، خجندی و ابوالوفا مشکوک دانسته و بیشتر این اختراع را به استاد خود، ابونصر، منسوب کرده است. نگارندۀ این مقاله در پایان به این نتیجه رسیده که اگر در اختراع شکل مغنی یا قانون هیئت شک است که خجندی نخستین بانی آن باشد، در ساخت سدس فخری هیچ تردیدی نیست که خجندی نخستین دانشمندی است که آن را ساخته است.