« هنر بیان رندانه حافظ» (ابهام آفرینی در مقصود از «آن گناه» در بیتی از حافظ)

Abstract

یکی از شگردهای بیان رندانۀ حافظ، استفاده از باورهای رایج و مسلم خواننده به عنوان روپوش معانی ثانوی است. در این نوشته، برای اثبات این فرض، وجوه معانی بیت زیر بررسی شده است:

<strong>اگر شراب خوری جرعه‌ای فشان بر خاک<br /> <br /> </strong>

<strong> </strong>

<strong>از آن گناه که نفعی رسد به غیر چه باک<br /> </strong>(حافظ، 1372: 231)

هم­نشینی واژه­های «شراب» و «گناه» در این بیت، به سرعت ذهن خواننده را به گناه شرابخواری سوق می­دهد. به همین سبب همۀ شارحان مقصود از «آن گناه» را گناه شرابخواری دانسته­اند اما اگر فرض کنیم منظور از «آن گناه»، نه «شراب خواری» بلکه «شراب ریزی» است، معنی تازه­ای از بیت دریافت خواهد شد. بر این اساس شاعر شراب را عنصر ارزشمندی دانسته که هدر دادن یک قطره از آن هم گناهی بزرگ محسوب می­شود، لیکن چون در سنت جرعه­ریزی، به مردگان که خاک شده­اند، نفعی می­رسد، از گناه شراب ریزی - نه شراب خواری- باکی نیست. رمزگشایی از واژگان «شراب»، «جرعه» و «خاک» بر اساس سابقۀ رمزی آن­­ها در متون عرفانی متقدم، امکان تلقی معنی دیگری را فراهم می­سازد. بر این مبنا منظور از «آن گناه»، گناه آدم (ع) و بیت بیان نمادین واقعۀ افاضۀ روح به انسان و یا اعطای عشق به او از جانب ساقی ازل و ماجرای اعتراض فرشتگان به آفرینش آدم (ع)خواهد بود. فرض آن است که حافظ، رندانه هر سه معنی را همزمان در نظر داشته است.