خلیج فارس؛ میزبان بیداری چهارم عربی؟

Abstract

جهان عرب در قرون اخیر سه موج بیداری را پشت سر گذارده که بیداری نخست عربی به‌ویژه پس از جنگ جهانی اول و با هدف کسب استقلال کشورهای عربی از امپراتوری عثمانی به اوج رسید. در موج دوم که پس از جنگ جهانی دوم شکل گرفت، این کشورها با رویکرد پان‌عربیسم در پی رهایی از سلطة استعمار بودند. دو موج مذکور فرهنگ نخبه‌گرایانة سیاسی را بر جهان عرب حاکم ساخت که به گسترش و استحکام اقتدارگرایی انجامید. موج سوم بیداری اعراب که از سال 2011 ایجاد شده، نوعی تلاش بیشتر به منظور احیای کرامت انسانی و هویت در ابعاد گوناگون مبتنی بر ارزش‌ها و هنجارهای شکل‌گرفته به شمار می‌رود. درحالی که امواج اول و دوم بیداری عرب بر محور قومیت‌گرایی و ملی‌گرایی رادیکال عربی استوار بود،‌ موج سوم تحت هدایت نسل جوان و با ماهیت داخلی، دوران جلوة فرهنگ سیاسی مشارکتی، کسب آزادی‌های سیاسی و اجتماعی به‌همراه احقاق حقوق اقتصادی و مدنی، همچنین احیای هویت مذهبی محسوب می‌شود. اگرچه پادشاهان محافظه‌کار، به‌ویژه در حوزة خلیج فارس، به دنبال تسرّی موج سوم به این منطقه از خود مقاومت نشان دادند، به نظر نمی‌رسد در چشم‌انداز آتی عربی علی‌رغم شرایط متفاوت اقتصادی این شیخ‌نشین‌ها در مقایسه با جمهوری‌های عربی قادر باشند با موج چهارم بیداری عربی مقابله کنند که البته با سه موج پیشین بیداری نیز تفاوت‌هایی خواهد داشت.