عقل‌گرایی و نص‌گرایی در کلام اسلامی

Abstract

چگونگی رویارویی متکلمان اسلامی با مساله عقل و وحی موضوعی است که نویسنده این مقاله به بررسی آن پرداخته و دو سوی افراط و تفریط آن را نشان داده است. <br /> در این مقاله نصگرایی اهل حدیث، عوامل پیدایش عقلگرایی، عقلگرایی در ماتریدیه و غزالی، رویارویی عقلگرایی و نصگرایی در سده‏های متاخر، عقلگرایی در شیعه امامیه مورد بحث و بررسی واقع شده است. اگرچه رگه‏های بحث در سده‏های متاخر و معاصر نشان داده شده است، ولی دامنه تحلیل به شش قرن اولیه هجرت متمرکز شده است. <br /> آنچه درپی می‏آید نگاهی است گذرا به چگونگی رویارویی متکلمان مسلمان با مساله پردامنه «عقل‏» و «وحی‏». سخن گفتن از موضوعی چنین گسترده و بس پرپیچ و تاب، آن هم در یک مقاله‏کوتاه، جرات و جسارت بسیار می‏خواهد. بویژه آنکه در این زمینه تحقیقات اندکی صورت گرفته و همین نکته مسؤولیت نویسنده را دشوار می‏سازد. این نوشتار، گذشته از یک گزارش تاریخی، چند پیام اصلی دارد که یادآوری آن را پیشاپیش مناسب می‏دانم. <br /> چنانکه خواهیم دید، تلاش برای حل مساله عقل و وحی و جمع میان «دینداری‏» و «خردباوری‏» از نخستین و مهمترین مشغله‏های ذهنی متفکران مسلمان بوده است; خواه آنانکه داوری عقل را در شناخت دین ارج می‏نهادند و خواه کسانی که دین را در فراسوی دریافتهای عقل می‏نشاندند و عقل خویش را در فهم دین یکسره معاف می‏داشتند. به هرحال هر دو نشان داده‏اند که سخت دلشمغول این مساله هستند و تا پایان نیز خارخار این پرسش، آرامش اندیشه را بر آنان حرام کرده است. <br /> کشاکش میان عقل و دین چیزی نیست که انسان دردمند آزاده را بسادگی رها سازد. اگر عقل ریشه در گوهر و ذات آدمی دارد، دین نیز با بنیادی‏ترین و نهایی‏ترین حقیقت و دلبستگی انسان پیوند می‏خورد. دین را در محدوده تنگ تجربه و خرد بشری محبوس کردن همان قدر ساده‏اندیشی است که عقل را به چند حکم و ضابطه کلی تحویل بردن. از کوششهای فراوان دانشمندان اسلامی در سازش میان عقل و دین، که تنها اندکی را در این مقاله بازگفته‏ایم، این نکته را می‏توان آموخت که تنها با یک حکم کلی و یک راه حل ساده نمی‏توان بر این داستان پرماجرا نقطه پایان گذاشت.