تحلیل سبک شناختی خطبۀ قاصعه

Abstract

نهج‌البلاغه، متشکّل از خطبه‌ها، نامه‌ها و حکمت‌هایی است که در معنا و مفهوم، حروف و واژگان، جمله و سبک از ویژگی منحصر به فردی برخوردارند؛ به‌گونه‌ای که جنبۀ بلاغی آن، یکی از نشانه‌های اعجازگونۀ کلام گهربار امام علی(ع) در این کتاب شریف به‌شمار می‌رود‌. در این پژوهش کوشیده‌ایم تا با شیوه توصیفی– تحلیلی، خطبۀ قاصعه را با رویکرد سبک‌شناختی مورد بررسی قرار دهیم. برآیند این پژوهش حاکی از آن است که امام(ع) در لایۀ آوایی، از محسّنات بدیعی‌ همچون سجع، جناس و تنسیق-الصفات برای ایجاد موسیقی بهره برده است. افزون بر این امام(ع) تکنیک‌های دیگری همچون واج‌آرایی و موسیقی معنوی را برای غنای فضای موسیقایی کلام خود به‌کار گرفته است. در لایۀ نحوی نیز با به-کارگیری جمله‌های انشایی و خبری، جمله‌های کوتاه و شیوه‌های دیگری همچون تقدیم و تأخیر، حصر و تأکید خبر، معانی مورد نظر خود را بیان داشته است. در سطح واژگانی، استفاده از واژه‌های مرکّب از موارد سبک‌ساز این خطبه به‌شمار می‌رود. در سطح بلاغی نیز، امام(ع) با به‌کارگیری انواع صور خیال همچون استعاره‌های تمثیلی، اضافه‌های تشبیهی، کنایه و مجاز، انبوهی از تصویرهای ادبی زیبا خلق نموده که این امر نشان‌دهندۀ قدرت تخیّل بالا و فصاحت ایشان می‌باشد. در لایۀ فکری نیز امام(ع) ضمن تبیین اهمیّت جهاد، اعتقاد به توحید و نبوّت پیامبر(ص) و لزوم عبرت‌پذیری از پیشینیان، به مسئلۀ شیطان-شناسی تأکید نموده و با اشاره به داستان‌های تاریخی، خواننده را با خود همراه کرده است.