سنخ آرمانی ماکس وبر، ابزاری تحلیلی برای گونه‎شناسی مناسک سوگواری‎های عاشورا

Abstract

با نگاهی تاریخی - اجتماعی به جامعه ایران می‌توان به این باور رسید که مناسک عاشورا و سوگواری‏های محرّم جزء لاینفک فرهنگ این سرزمین محسوب می‌شود و می‌توان آن‏ها را از زوایای مختلف مورد بررسی قرار داد. با توجه به جایگاه محرم و عاشورا در تاریخِ اجتماعی و فرهنگ جامعه ایران، در نوشتار پژوهشی حاضر سعی بر این است که مناسک عاشورا با کمک یکی از ابزارهای تحلیلی برجسته در علوم اجتماعی یعنی مفهوم وبری «ایده‎آل تایپ» بررسی شوند. از نظر وبر«هر سنخ آرمانی با تأکیدی یک‏جانبه بر یک یا چند دیدگاه و با ترکیب شمار بسیاری پدیده‏های فردی انضمامی پراکنده و جدا و کم وبیش موجود و گاهی غایب ساخته می‎شود که مطابق با آن دیدگاه‏های تأکیدشده یک‏جانبه و در قالب یک سازه تحلیلی یکپارچه‏ای مرتب می‎شوند. این سازه ذهنی را در مفهوم خالصش در هیچ کجای واقعیت به صورت تجربی نمی‏توان یافت...» با این اوصاف مسئله اصلی پژوهش حاضر این است که آیا مفهوم سنخ آرمانی وبر قابل انطباق بر مناسک سوگواری‎های عاشورا هست؟ مهم‎ترین یافته‏های کاربست تجربی این مفهوم در عرصه‎ سوگواری‏های عاشورا چیست؟ روش پژوهشی ما در این­جا با توجه به ماهیت پژوهش، روش کیفی و استراتژی پژوهش، استراتژی استفهامی است. یعنی برای تفهم کنشِ کنشگران و سنخ­بندی آن‏ها، روشی متناسب با مسئله پژوهش، مجموعه‌ای پویا از روش‌های کیفی (مشاهده مشارکتی، تکنیک مصاحبه عمقی، سنجش‌های غیرمزاحمی) را به کار بسته‏ایم. برای نمونه‌های مورد بررسی از روش نمونه­گیری نظری استفاده شده و معیار اشباع نظری، ملاک توقف مصاحبه بوده که بر این اساس با 32 نفر مصاحبه صورت گرفته است. برای تحلیل داده­ها، از تکنیک تحلیل مضمون (کدگذاری، طبقه‌بندی داده‌ها و الگویابی درون- داده‌ای و برون- داده‌ای) استفاده شده تا به یک گونه‏شناسی تحلیلی دست یافت. یافته‏های پژوهش نشان می‏دهد که جمعوری شده جکه می‌توان کنش‏های سوگواران را با عنایت به مفهوم سنخ آرمانی در چهار شکل: 1. سنت‌گرایان،2. شکل‌گرایان (فرم‌گرایان)،3. قومیت‌گرایان و4. نوگرایان دینی صورت­بندی کرد. این چهار تیپ سوگواری از حیث گفتمان غالب، میزان استفاده از ساز و برگ در سوگواری‎ها، هدف غالب، میزان دست­رسی به صدا و سیما، چهره اصلی مجلس، پایگاه اصلی، ادبیات غالب، مخاطبان، زیست‎جهان، نوع اقتدار حاکم بر فضای سوگواری و... دارای تمایزات عمده‏ای هستند. البته این سنخ آرمانی یک مطالعه توصیفی- تحلیلی و صورت‏برداری از کنشگران این مناسک و مراسم می‌باشد و الزاماً به این معنی نیست که تمامی‌ مختصات ذکر شده فقط در یک تیپ یافت می‌شود یا مرز دقیقی بین آن‌ها وجود دارد.