عضوگیری در دستور کلام: راهکاری برای مصالحۀ دستور جمله و دستور معترضه

Abstract

دستور کلام نظریه‌ای است که پردازش کلام را به دو حوزۀ مستقل ولی مرتبط به هم واگذار می‌کند: نخست حوزۀ دستور جمله که عهده‌دار ابعاد صورت و معنی جمله و چینش اجزای آن است، دوم حوزۀ دستور معترضه که مسئولیت سازمان‌دهی کلام در سطحی فراتر از جمله را به عهده دارد و بیشتر به ارتباط بین مطالب زبانی با موقعیت فرازبانی کلام می‌پردازد. عضوگیری یک فرایند شناختی است که به‌واسطۀ آن یک تکه از متن مانند یک بند، گروه، واژه یا واحدی دیگر، مثلاً یک قطعۀ متنی که صورت هیچ سازۀ نحوی دیگری را ندارد، از حوزۀ دستور جمله وارد حوزۀ دستور معترضه می‌شود تا به رمزگذاری مؤلفه‌هایی از موقعیت کلام بپردازد که واحدهای حوزۀ دستور جمله برای آنها ناکافی و یا نامناسب می‌نمایند، مؤلفه‌هایی چون سازمان‌دهی متن، تعامل سخنگو با مخاطب و نیز بیان نظرات سخنگو. نوشتۀ حاضر پس از ضبط داده‌های گفتاری روزمره فارسی در یک دورۀپنج ماهه که مشتمل بر ۵ هزار جملۀ زبان فارسی می­شد، ضمن بررسی بعضی از جنبه‌های ناروشن پدیدۀ عضوگیری، عناصر حاصل از عضوگیری را تحت عنوان گزیده‌ها مشتمل بر انواع آنی، ساخت‌مند و قالبی توصیف و تحلیل کرده است. علاوه بر آن، این تحقیق نشان می‌دهد پایه‌گیریِ عناصر مذکور به چهار گونه در گفتۀ (پاره‌گفت) میزبانِ خود و یا بافت شکل می‌گیرد. در ضمن چنین استدلال شد که با معرفی انگیزه‌هایی چون پردازش ذهنی و رقیب شامل اقتصاد و تصویرگونگی، در کنار دیگر عوامل شکل‌گیری فرایند عضوگیری، می‌توان تصویر روشن‌تری از این سازوکار ارائه کرد. درواقع، پژوهش حاضر انگیزه‌های رخداد فرایند عضوگیری و ساخت‌های حاصل از آن را تا حد قابل توجهی نمایان می‌سازد.