گفتمان‌شناسی انتقادی چوبک در رمان «تنگسیر»

Abstract

تحلیل گفتمان انتقادی، رویکردی میان‌رشته‌ای و روشی تحلیلی است که به دنبال شناخت گفتمان‌های مختلف، کشف حقایق نهان در ژرف‌ساخت آن‌ها و تبیین نوع رابطة گفتمان‌ها، گویندگان و نویسندگان باقدرت است. از سویی، ادبیّات، به‌ویژه داستان و رمان، به سبب سرشت مردمی و مرتبط با موضوعات اجتماعی، یکی از عرصه‌های بروز و ظهور گفتمان است. ادبیات سرشار از حقایق تاریخی است که گاه در قالب داستان و رمان بیان می‌شوند و با درک و کشف آن‌ها می‌توان به شناخت هرچه بهتر تاریخ و فرهنگ یک کشور نایل آمد. این مقاله با بررسی رمان «<em>تنگسیر</em>»، به عنوان نخستین رمان چوبک در دهة چهل، گفتمان‌های حاکم بر آن، به‌ویژه گفتمان خاصّ چوبک را در آن برهة تاریخی‌ـ سیاسی از منظر رویکرد انتقادی فرکلاف تحلیل کرده‌است. گفتمان‌شناسی این اثر نشان می‌دهد که چوبک در دهة پرالتهاب و ایدئولوژیک چهل، اثری سیاسی پدید آورده که رویکرد، زبان و مضامین انقلابی دارد و غالب نشانه‌های به کار رفته در آن، حاکی از این است که گفتمان نویسنده، ضدّ حکومت، ضدّ استبداد و استعمار است و او نسبت به تغییر شرایط، نگاهی مثبت دارد؛ تغییری که به پشتوانة خیزش مردمی، در سایة اتحاد و با تکیه بر سلاح به دست می‌آید.