اسلام و هندوئیزم؛ تحقیق در مبانی مشترک دو فرهنگ

Abstract

دو تمدن ایران و هند، سابقه‌ای دیرپا در تاریخ آسیا دارند. بررسی تطبیقی <em>ریگ‌ودا </em>و <em>اوستا</em> به وضوح این معنا را نشان می‌دهد. باورها، آیین‌ها، اساطیر مشترک و نیز تجلی آنها در هنر و معماریِ ایرانِ پیش از اسلام، خاستگاه مشترک دو تمدن را، به‌ویژه با توجه به پیشینة مشترک آریایی‌بودن دو قو،م اثبات می‌کند. <br />حضور اسلام در ایران، دامنة گسترش این دین را تا مرزهای هند وسعت بخشید و هندوان از این طریق با اسلام آشنا شدند. خارج از حضور سیاسی و بعضاً، نظامی مسلمانان که در سال 1193 میلادی به فتح دهلی توسط قطب‌الدین ایبک انجامید، تبادل فرهنگی میان دو تمدن ایرانی ـ اسلامی با تمدن هندی بسیار وسیع و گسترده بوده است. در این میان رویکردهای عرفانی و صوفیانه، به‌ویژه پس از حضور خواجه معین‌الدین و میرسیدعلی همدانی، شاگرد علاالدوله سمنانی، یکی از مهم‌ترین حلقه‌های اتصال این دو تمدن بوده آن چنان‌که داراشکوه متأثر از همین ارتباطِ بسیار عمیق، <em>اوپانیشادها</em> را «کتاب مکنون» خواند و تأویل آن را تأویل قرآن شمرد. <br />این مقاله از نسبت‌های وسیع فکری میان دو تمدن بزرگ آسیایی، یعنی تمدن اسلامی و هندی، صرفاً به مقولة وحدت‌‌وجود خواهد پرداخت؛ امری که تجلی گستردة آن در مواردی سبب گردید فِرَق عرفانی و حکمای مسلمان هندی از گرایش به وحدت‌وجود اجتناب کنند تا مرز آیینی و اعتقادی خود با هندوئیزمِ مبتنی بر <em>اوپانیشادها </em>(به‌ویژه، مکتب فلسفی ودانتا) را روشن و مشخص سازند. مبنای مقاله تبیین وجوه مشترکی در اسلام و هندوئیزم است که مسالمت و تفاهم وسیع این دو آیین در هند را رقم زد و حتی به ظهور مشاربی چون «دین الهی» توسط اکبر (963-1014 ق / 1556-1605 م)، سومین پادشاه گورکانی، انجامید، و نیز تأکید بر این معنا که تلاش در جهت ایجاد اختلاف میان هندو و مسلمان به‌عنوان بخش اعظم هویت آسیایی کاملاً سیاسی، و به‌ویژه انگلیسی، بوده است.