رهیافتی صورت‌گرایانه بر خطبۀ آفرینش طاووس در نهج‌البلاغه

Abstract

نقد فرمالیستی یا صورت‌گرایانه از جمله نظریه‌های نقد ادبی در حوزۀ زبان­شناختی به‌شمار می‌رود که در اوایل قرن بیستم میلادی در روسیه شکل گرفت. در مکتب فرمالیسم ارزش یک اثر هنری تنها وابسته به شکل، فرم، چگونگی ساخت و ویژگی‌های دیداری‌اش است. فرمالیست‌ها اثر ادبی را صرفاً با تکیه بر مسائل زبانی چون وزن، قافیه، قالب، صامت، مصوّت، هجا، صور خیال و صنایع بدیعی به‌صورت مستقل و مجزا مورد مطالعه قرار می­دهند و به مسائل دیگری چون بافت فرهنگی، اجتماعی و... توجه کمتری دارند. در پژوهش پیش­رو خطبۀ آفرینش طاووس از دیدگاه فرمالیست­ها مورد واکاوی قرار گرفته و جانب فرم، شکل و توازن این خطبه با معنا مطابقت داده شده­است. نگارندگان با الهام از رهیافت­های مکتب فرمالیستی، به تحلیل نقش هر یک از عناصر یادشده در متن ادبی پرداخته و کوشیده‌اند تا روابط درون متنیِ خطبه را با کارکرد‌های ساختاری آن بیان کنند. یافته‌های پژوهش نشان می­دهد که توازن آوایی، نحوی، واژگانی، صورت‌های تشبیهی، استعاری و کنایی و کاربردهای مجازی در تناسب کامل با معنای خطبه به­کار رفته و همگی در تحقق هدف خطبه که تبیین زیبایی آفرینش طاووس است، نقش­آفرین بوده­اند.