استیفای عوامل مهجوریت ایده «ترادف مفهومی» در باب صفات الهی (با تأکید بر آثار ابن سینا و شیخ احسائی)

Abstract

ایدۀ سینوی در باب ترادف مفهومی صفات ذاتی ایزد متعال شاذترین نگاه در باب اوصاف ذات احدی محسوب می‌شود. طبعاً این رخداد معلول برخی دلایل علمی و عوامل غیرمعرفتی است، که پژوهش پیشِ رو عهده‌دار گردآوری و تبیین آنهاست. عدم ارائۀ استدلال قیاسی به سود این مدعا در آثار مشهور سینوی، عدم طرح نظریه در <em>اشارات و تنبیهات</em>، بی‌توجهی شارحان آراء بوعلی به اصل نظریه، گزارش‌های ناقص اندک ناقدان ایدۀ «ترادف»، خوانش کلامی از کلمات شیخ، و تقلیل نظریۀ وی به اتحاد مصداقی صفات، همگی عوامل مستند مهجوریت ایدۀ سینوی در باب مفاهیم اوصاف الهی به شمار می‌آیند. اما نقدهای پررنگ صاحب أسفار بر ایدۀ «ترادف» بستر مناسبی برای اطلاع اجمالی متأخران، از آن نظریه، فارغ از شناخت قائل آن فراهم ساخت. در این میان، احمد احسائی از ایدۀ «ترادف» استقبال کرد و با تمهیدات بیشتری به تبیین دقیق‌تر آن نظریه و دفع انتقادات صدرایی همت گمارد. احسائی همچنین در جهت تطبیق ایدۀ «ترادف» با آموزه‌های شیعی تلاش شایانی نمود، اما به دلیل مهجوریت مکتب فکری وی در محافل علمیِ رسمی و نیز برخی نقود تخریبی اندیشمندان متأخر بر آراء او، به فاصلۀ اندکی، مجدداً ایدۀ مزبور به دست فراموشی سپرده شد.