نویافته‌های گچی ساسانی از بناهای اعیانی گوریه و جهانگیر بر کرانه رود کنگیر ایوان در استان ایلام

Abstract

کاوش‌های باستان‌شناسی در بناهای گوریه و جهانگیر ایوان در استان ایلام، منجر به کشف سازه‌های معماری و گچبُری‌های نفیسی، برای نخستین‌بار از دوره‌ی ساسانی شد. موقعیت استراتژیک این منطقه در زاگرس‌مرکزی، واقع‌شدن بر سر یکی از راه‌های مهم باستانی به بین‏النهرین و وجود رودخانه‌ی کنگیر، می‏تواند از عوامل مؤثر در شکل‏گیری آن‌ها باشد؛ علاوه‌بر مستندسازی این بناها در اثر آبگیری سد کنگیر، کمبود اطلاعات ما درباره‌ی احداث و عرصه‌های سکونتی این نوع از سازه‌ها و پاسخ به پرسش‌ها و خلأهای مطالعاتی مربوط به این دوران ‌در غرب ایران، هم‌چون: به‌راستی این سازه‌های معماری و تزئینات معماری وابسته به آن‌ها ازجمله گچبری‌ها متعلق به دوران پیش‌ازاسلام هستند که در صدر اسلام نیز مورد استفاده قرار گرفتند؟ شاخصه‌ها، تزئینات معماری و مواد و مصالح مورد استفاده در شاکله‌ی آن‌ها چه بوده و سبک‌های هنری آن‌ها تحت‌تأثیر چه عواملی قرار داشته است؟ مهم‌ترین ویژگی‌ها، وجه تمایز و تشخیص یافته‌های گچی به‌دست آمده چیست؟ از اهداف و ضرورت‌های کاوش بود. این پژوهش دارای ماهیت توصیفی-تحلیلی است و با بهره‌گیری از متون تاریخی و مطالعات میدانی، به بررسی تطبیقی و مقایسه‌ای یافته‌های گچی حاصل از کاوش و واکاوی آرایه‌ها و نشانه‌های پیرامون آن‌ها پرداخته شده است. نتایج آزمایش سالیابی روی آثار بنای جهانگیر، نشان ‌می‌دهد که حیات در آن‌ها از اواخر ساسانی شروع و تا قرن چهارم هجری‌قمری ادامه داشته و پس از آن مورد استفاده‌ی عشایر کوچ‌رو بوده‌اند. استفاده از نقوش انسانی، حیوانی و گیاهی در قاب‌هایی با حاشیه‌ی تزئینی هندسی به‌صورت تکرار و قرینه‌سازی در هر دو بنا دیده ‌می‌شود که متأثر از هنر رایج دوره‌ی ساسانی با هویت مستقل محلی خود هستند. در بیشتر اشکال مختلف گچبری‌ها، همواره حضوری از نیروی مافوق طبیعی در قالب نماد رخ ‌می‌نماید که البته در برخی موارد نقشی صرفاً تزئینی و تشریفاتی ایفا ‌می‌کنند.