واکاوی باستان شناسانه‌ی سلاح‌های سرد با تیغه‌ی کوتاه (خنجر، کارد و پیش‌قبض) در دوره‌ی قاجار

Abstract

در پی تحولات فناوری‌های نظامی دوره‌ی قاجاریه، بر اهمیّت سلاح‌های گرم افزوده شد و سلاح‌های سرد کاربرد کمتری در جنگ‌ها پیدا کردند؛ اما تولیدشان به‌واسطه‌ی‌ کاربرد‌های جانبی دیگر، همچنان با کمیتی اندک‌تر ادامه یافت. در این دوره، به‌هنگام نبرد‌ از انواع سلاح‌های سرد همچون سلاح‌های تیغه‌دارِ بُرنده، کوبنده، پرتابی و برخی ابزارهای قلعه‌گیری استفاده می‌شد. تمرکز پژوهش حاضر برروی خنجر، کارد و پیش‌قبض‌ها است که هر سه از انواع سلاح‌های تیغه‌دار و بُرنده هستند. هدف از این مقاله، بررسی ویژگی‌‌های شکلی و تزیینی خنجر، کارد و پیش‌قبض‌ها، هم‌چنین کاربرد این سلاح‌ها و ارتباط احتمالی تزئیناتشان با کاربری‌های جنگی و یا تشریفاتی آن‌ها است که به‌منظور شناخت بهتر و همه‌جانبه‌ی این سلاح‌ها و روند تحول آن‌ها در دوره‌ی قاجار صورت گرفت. در این راستا، پاسخ‌گویی به این پرسش‌ها مدنظر قرار گرفت؛ خنجر، کارد و پیش‌قبض‌های دوره‌ی قاجار از لحاظ فرم، نقوش، مضامین و فنون تزئینی چه ویژگی‌هایی دارند؟ و میزان و کیفیت تزیینات روی سلاح‌های یاد شده چه ارتباطی می‌تواند با کاربرد آن‌ها داشته باشد؟ این پژوهش با رویکرد تاریخی-توصیفی و تحلیلی، و با روش یافته‌اندوزی از خلال منابع کتابخانه‌ای و بررسی‌های میدانی روی 17 خنجر، 17 کارد و 3 پیش‌قبض که عمدتاً از آثار موزه‌های داخل و خارج از کشور هستند، صورت گرفته است. یافته‌های حاصل از پژوهش نشان می‌دهد که این سلاح‌ها از نظر میزان انحنای تیغه متفاوت هستند. بخش‌های مختلف این سلاح‌ها با نقوش گیاهی-هندسی، انسانی-جانوری و کتیبه‌ای؛ و بیشتر با فنون طلاکوبی، قلمزنی و میناکاری آراسته شده‌اند. نقوش گیاهی-هندسی و انسانی-جانوری مضامین بزمی و نقوش کتیبه‌ای مضامینی مذهبی- تعویذی و ادبی دارند. اجرای نقوش تزئینیِ بیشتر با فنون پرهزینه و مجلّلی چون میناکاری و یا ترصیع‌کاری روی خنجر و کارد (بر پیش‌قبض‌ها از این فنون استفاده نشده)، نشان از این دارد که این دو سلاح در دوره‌ی قاجاریه بیشتر به‌منظور تزئین مورد استفاده قرار گرفته‌اند تا برای استفاده‌ واقعی در میدان نبرد.