بررسی نقشِ وقف در توسعه و رشد فضاهای شهری در دوره‌ی قاجار (مطالعه‌ی موردی: بافت تاریخی شهر کرمانشاه)

Abstract

نظام وقف، نه‌تنها موجد ساختِ بسیاری از فضاها و عناصر باارزش شهرها بوده است؛ بلکه پیوند نزدیک موقوفات با امور مذهبی، سبب ماندگاری فضاهای موقوفه‌ی شهری طی زمان شده است. پیوستگی وقف با اسلام باعث شده که توجه شایانی از سوی جامعه نسبت به آن به‌عمل آید؛ به‌طوری‌که در تاریخ دوره‌ی اسلامی مدارس علمیه، مساجد، تکایا، کاروانسراها، حمام‌ها و بازارچه‌های بسیاری دیده می‌شود که محصول وقف هستند. در شهر کرمانشاه گرایش به وقف در دوره‌ی قاجار بیشتر از دوره‌های قبل مورد توجه عمومی واقع می‌شود؛ به‌ویژه با روی کار آمدن «محمد‌علی میرزای دولتشاه» و «عماد‌الدوله» از فرزندان و نوادگان فتحعلی‌شاه رونق بیشتری می‌یابد. با توجه به ضرورت گفته شده‌، این پژوهش درنظر دارد تا با استفاده از اسناد دستِ اول تاریخی، اعم از موقوفه‌ها و رقبات و آثار مکتوب پژوهشگرانی که در این رابطه پژوهش نموده‌اند، عناصر مهم معماری و شهرسازی کرمانشاه را در دوره‌ی قاجار تجزیه و تحلیل کند؛ از این‌رو مسئله‌ی اساسی پژوهش این‌ست که وقف به‌عنوان یک عامل مذهبی، چه نقشی در توسعه و رونق شهر کرمانشاه در دوره‌ی قاجار داشته است؟ فرض مورد نظر آن‌ست که با حمایت شاهزادگان قاجاری از نظام وقف و رونق اقتصادی ایجاد شده در این دوره، وقف بناهای متعدد به میزان قابل‌توجهی توسعه می‌یابد؛ چنان‌که بناهای مهم شهر از قبیل: مساجد، تکایا، دکان‌ها و کاروانسراها، حاصل وقف بوده‌اند. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که بناهای موقوفه باعث محافظت و پایداری بناهای شهر کرمانشاه تا به امروز شده است. این بناها با واقع‌شدن در نقاط کلیدی شهر اعم از مرکز محلات (مساجد)، بازار و محدوده‌ی ارگ سلطنتی، توانسته‌اند نقش قابل‌توجهی در رونق و توسعه‌ی شهر در دوره‌ی قاجار داشته باشند.