خوانِش توتمی نقوش جانوری تمدن حوزه هلیل‌رود جیرفت (هزاره سوم ق.م)

Abstract

بر روی ظروف به‌دست آمده از تمدن حوضه‌ی هلیل‌رود، نقوش مختلف: انسانی، گیاهی، جانوری و هندسی نقش شده است. در میان آن‌ها، نقوش جانوری از نظر فراوانی، خلاقیت انسانی، هنری و آیینی، ممتاز هستند. هدف اصلی پژوهش حاضر خوانش نقوش جانوری تمدن حوضه‌ی هلیل‌رود جیرفت با تکیه بر اشیاء کشف شده و به‌دست آمده از این تمدن در پرتو نظریه‌ی توتم‌پرستی است؛ بنابراین پرسش اصلی پژوهش این است: نقوش جانوری تمدن حوضه‌ی هلیل‌رود جیرفت چه معانی را بازتاب می‌دهند؟ با مطالعه‌ی مقدماتی نقوش این فرضیه مطرح شد که خوانش توتمی نقوش جانوری حوزه‌ی فرهنگی هلیل‌رود فهم تازه‌ای برای مخاطب ایجاد می‌کند و احتمالاً کنشگران انسانی حوزه‌ی فرهنگی هلیل‌رود برای نقش نمودن جانوران بر اشیاء نگاهی حاکی از احترام، تقدس، تابو و ترس داشتند. پژوهش پیشِ‌رو مطالعه‌ی میان رشته‌ای است و حوزه‌ی تاریخ، باستان‌شناسی و روان‌شناسی را دربر می‌گیرد. داده‌های پژوهش با مطالعه‌ی میدانی و کتابخانه‌ای نگارنده فراهم گردید و در چارچوب نظریه‌ی توتم‌پرستی به موضوع پرداخته شده است. جامعه‌ی آماری متشکل از 171 ظرف، 122 ظرف آن در کتاب جیرفت، کهن‌ترین تمدن شرق، و 49 ظرف آن در گنجینه‌ی آثار جیرفت، مورد بررسی قرار گرفت. در مجموع، 213 نقش شمارش شد و براساس آن‌ها تقسیم‌بندی و خوانش نقوش انجام گرفت. یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که نقوش جانوری با 88/47 درصد از کل نقوش، فراوان‌ترین نقوش تمدن حوضه‌ی هلیل‌رود هستند و در رده‌ی بعدی نقوش هندسی با 65/20 درصد و نقوش گیاهی با 67/12 درصد، قرار دارند. نقوش انسان-جانوران نیز که بر 15 ظرف نقش‌بسته است، 73/11 درصد نقوش را تشکیل می‌دهند. نقوش جانوری دارای جنبه‌ی آیینی و دینی هستند و به احتمال زیاد انسان متمدن ساکن حوضه‌ی هلیل‌رود در نقش این جانوران و نیز نقش انسان-جانوران بر ظروف، نگاهی حاکی از احترام و تقدس داشته است.