گونه شناسی ساباط های بافت تاریخی نایین

Abstract

ساباط از عناصر معمارانه‌ی فضاهای شهری ایران است که هنوز در گذرهای بسیاری از شهرهای تاریخی، مانند نایین یافت می‌شود. براساس بررسی‌های صورت گرفته، تاکنون پژوهشی که به مطالعه‌ی ساباط‌های بافت تاریخی نایین و به‌خصوص تحلیل‌های گونه‌شناسانه‌ی این عناصر ارزشمند پرداخته باشد، انجام نگرفته است؛ لذا پژوهش حاضر برای نخستین‌بار به شناخت و بررسی و گونه‌شناسی ساباط‌های این شهر می‌پردازد. بدین‌منظور ابتدا نظریه‌های موجود در گفتمان گونه‌شناسی بررسی و نظریه‌ی معماریان که گونه را شِمایی چند بُعدی مرکب از اندام‌های کالبدی و طرح‌واره‌های عجین شده با اندام‌ها می‌داند، مناسب تشخیص داده شد. بر این اساس پژوهش حاضر 15ساباط بافت تاریخی نایین را مطالعه نموده و سعی خواهد کرد گونه‌بندی مناسبی براساس این نظریه ارائه دهد. روش گردآوری اطلاعات کتابخانه‌ای-میدانی به‌همراه مصاحبه‌های عمیق و روش تحقیق، کیفی با رویکرد تحلیلی -توصیفی است. ساخت ساباط بر روی گذر به خلق فضا و کاربردی نمودن سطح بالای گذر می‌انجامد و این فضای ایجاد شده در تراز بالای گذر توسط ساباط، محدود به مالک دو بدنه‌ی گذر و در نتیجه متعلّق به دو ملکی است که در دو سوی گذر واقع شده‌اند. یافته‌های گونه‌شناسانه حاکی از دو گونه‌ی ساباط است؛ گونه‌ی اول، با بیشترین درصد فراوانی، بدون فضاهای معماری و فقط پوشاننده‌ی گذر، می‌باشد. ساباط‌های گونه‌ی دوم، گرچه همگی دارای اندام‌های فضایی اتاق و یا ایوان بر روی گذر به‌عنوان شِمای مشترک می‌باشند، ولی براساس چگونگی ترکیب این عناصر، جهت‌گیری ساباط و همچنین زندگی متفاوتی که در هر یک جاری بوده است به سه زیر گونه‌ی ساباط اتاق‌دار با تعبیه بازشو در دو نما، ساباط با ترکیب اتاق و ایوان در یک نما و ساباط ایون‌دار در دو نما تقسیم می‌شوند. براساس نتایج مطالعات شفاهی در ارتباط با طرح‌واره‌ی نسبت خویشاوندی یا عدم نسبت خویشاوندی مالکان ساباط‌ها، در گونه‌ی اول مالکان خویشاوند دو طرف گذر، مربوط به یک خاندان بوده و با ساخت ساباطی، ورودی خانه‌ها نیز در زیر ساباط تعبیه می‌گردد. در گونه‌ی دوم مالکیتِ ساباط، با رضایت و توافق مالکان دو طرف گذر که با یکدیگر نسبت خویشاوندی نداشته به یکی از طرفین تعلق می‌گیرد.