تحلیل باستان‌شناسی زیست‌محیطی دشت‌جنوبی سرایان در دوران‌اسلامی (براساس مدل‌های استقراری)

Abstract

مطالعه‌ی الگوهای‌استقراری در هر دوره‌ی زمانی در یک منطقه، به‌اقتضای ویژگی‌های طبیعی و فرهنگی آن منطقه، روش‌های خاص خود را می‌طلبد. در طی سالیان اخیر، توجه به درک و سنجش فرایندهای پیچیده‌ی تعاملی بین انسان و محیط در حوزه‌ی مطالعات باستان‌شناسی، طرفداران بسیار زیادی پیدا کرده است. این رویکرد در باستان‌شناسی علاوه‌بر شناخت میزان تأثیر محیط در ایجاد هر زیستگاه، آگاهی از میزان انطباق زیستگاه‌ها با شرایط محیطی حاکم را نیز ممکن می‌سازد. یکی از این رهیافت‌ها در مطالعات‌باستان‌شناسی، مطالعه‌ی ‌الگوی استقرار و تحلیل زیستگاهی است که به بررسی شکل‌گیری محوطه‌های باستانی در بسترهای محیطی می‌پردازد. سرایان شهری واقع‌در حاشیه‌ی شمال‌شرقی کویر لوت در استان خراسان‌جنوبی است که در فاصله‌ی ۱۶۰ کیلومتری مرکز استان، یعنی شهر بیرجند، در دشتی هموار در حاشیه‌ی کویر و در دامنه‌ی‌جنوب غربی رشته‌کوه زابری، معروف به رشته‌کوه شتران قرار دارد. درخصوص مطالعه و بررسی الگوی استقراری و تأثیرات متقابل انسان و محیط در طی دوره‌های اسلامی دشت جنوبی‌ سرایان تاکنون هیچ مطالعاتی صورت نگرفته، بنابراین بررسی‌های باستان‌شناسی و بازنگری روشمند در محوطه‌های تاریخی ضروری به‌نظر می‌رسد که این پژوهش تلاشی برای پرداختن به این موضوع است. پژوهش حاضر براساس هدف، از نوع تحقیقات بنیادی است و از نظر ماهیت و روش از نوع تحقیقات تاریخی و توصیفی-تحلیلی به‌حساب می‌آید، که براساس آن مدارک و اطلاعات مکتوب از منابع معتبر و حتی‌المقدور دست‌اول گردآوری شده و سپس، شواهد باستا‌ن‌شناختی و عناصر وابسته به آن از نتایج بررسی‌های‌میدانی و کاوش‌های‌باستان‌شناسی فراهم شده‌است. استفاده از سیستم‌اطلاعات‌جغرافیایی، پایش داده‌های فرهنگی به‌لحاظ آماری و تحلیل حوزه‌ی ‌گیرش و «تحلیل مؤلفه‌های اصلی» از روش‌هایی است که در این تحقیق برای یافتن الگوی‌استقرار و شناسایی اولویت و مؤلفه‌ی اصلی برای مکان‌گزینی استقرارها اسـتفاده شده است. نتایج به‌دست آمده برمبنای بررسی‌های باستان‌شناسی و مطالعه‌ی داده‌های‌فرهنگی در این پژوهش نشان می‌دهد نحوه‌ی پراکندگی تمام استقرارهای دوران میانی‌اسلامی در محوطه‌های‌تک‌دوره‌ای دشت‌جنوبی سرایان الگوی تقریباً یکسان و به‌صورت خوشه‌ای در حاشیه‌‌ی رودخانه و وابسته به مجاری دائمی یا فصلی آب است.