فلزکاری غرب ایران در قرن هفتم هـ.ق.؛ کشف و شناسایی مکتبی جدید در تاریخ فلزکاری ایرانی اسلامی

Abstract

تاکنون تصویر روشنی از وضع فلزکاری ایران پس از هجوم مغول ترسیم نشده است. اغلب تصور می‌شود که عموم فلزکاران ایرانی، مخصوصاً فلزکاران خراسانی، بر اثر این واقعه‌ی ویرانگر متفرق شده و در کارگاه‌های جزیره و شام به فعالیت خود ادامه داده‌اند. با وجود این، شواهد و آثاری موجود است که نشان از ادامه‌ی فعالیت فلزکاران ایرانیِ سده‌ی هفتم هـ.ق.، به‌ویژه در کارگاه‌های غرب ایران دارد. از این‌رو، هدف این مقاله، ضمن ارائه و بررسی بخشی از این مدارک، شناسایی و تبیین ویژگی‌های مکتب فلزکاری نوظهوری در غرب ایران در سده‌ی هفتم هـ.ق. است؛ مشخصاً پس از هجوم مغول و قبل از تأسیس حکومت ایلخانی. در این‌جا، به‌منظور تحقق این هدف، آثار و مدارک موجود به دو دسته آثار به‌دست آمده از نواحی غربی ایران، مهم‌تر از همه یافته‌های گنجینه‌ی بوزینجرد، و آثار قابل انتساب به این نواحی تقسیم و با استفاده از روش تحقیق توصیفی‌-تحلیلی بررسی شده است. تحلیل سبک‌شناختی نمونه‌های موجود، نشان می‌دهد که در تزیین آثار فلزی تولید شده در کارگاه‌های غرب ایران نوعی سبک جدید ایجاد شده است که خود را بیش از هر چیزی در ترسیم و نحوه‌ی اجرای نقوش گیاهی، به‌ویژه اسلیمی‌ها نشان می‌دهد؛ علاوه‌بر اسلیمی‌های قاعده‌مند با برگ‌های لوزی‌شکل و پیچک‌های ماشینی و صنعتی، که خاص این سبک است، کاربرد نقوش هندسی برگرفته از تزیینات معماری نیز از دیگر ویژگی‌های این مکتب نوظهور به‌شمار می‌رود. از دیگر ویژگی‌های مهم آثاری که ذیل سبک موسوم به «سبک فلزکاری غرب ایران» می‌توان برشمرد، کاربرد طراحی جدیدی در ترسیم صحنه‌ها و پیکره‌های انسانی به‌ویژه پیکره‌ی شادنوشان و رامشگران است. هرچند این نوع شمایل‌نگاری در آغاز، متأثر از نقوش سفالینه‌های مرکز و غرب ایران است، در آثار بعدی این قرن سمت‌وسوی دیگری به‌خود گرفته و از شیوه‌ی نقاشی سفالینه‌ها دور شده است. حتی در آثار نیمه‌ی دوم قرن هفتم، احتمالاً به‌منظور تسریع در تولید و تزیین آثار، نوعی پیکره‌های قاعده‌مند و کلیشه‌وار به‌صورت تکراری در سطوح برنجینه‌ها و مفرغینه‌های غرب ایران به‌کار رفته است.