شناخت فنون ساخت و اجرای لایه زراندود در سفال مینایی، بر اساس مطالعات میکروسکوپی و منابع کهن

Abstract

سفال مینایی به گروهی از سفال‌های لعاب‌دار دوره‌ی میانی اسلامی اطلاق می‌شود که دارای نقاشی رولعابی است. زراندود، جزو تزیینات نهایی این سفال به‌شمار می‌رود. پژوهشگران عقیده دارند سفال مینایی به‌دلیل کاربرد تزیینات زراندود روی آن، یکی از گونه‌های خاص و تجملی سفال بوده است. با توجه به اسناد مکتوب کهن، زراندود کردن آثار گوناگون به‌عنوان یک حرفه‌ مطرح بوده است. شناخت این حرفه، سبب افزایش دانش امروزی نسبت به فنون کهن گشته و درنهایت تنوع اجرای زراندود را روی مواد گوناگون و دوران گوناگون قابل تحلیل می‌سازد. با توجه به این که شناخت بهتر فنون کهن، علاوه‌بر روش‌های دستگاهی نیاز به دستورالعمل‌های کهن نیز دارد، در این راستا بازخوانی رسالات مرتبط و مقایسه‌ی آن با نتایج روش‌های دستگاهی ضروری به‌نظر می‌رسد. احتمال می‌رود زراندود کردن روی سفال مینایی به شیوه‌ی ورق طلای خالص و به‌عنوان آخرین مرحله‌ی تزیین روی لعاب اجرا شده باشد. این مقاله در جهت پاسخ به پرسش‌هایی همچون: نوع لایه‌ی زراندود، شیوه‌ی آماده‌سازی، اجرا و تثبیت آن روی سطح لعاب دنبال می‌شود. در این پژوهش لایه‌ی زراندود در سفال‌های مینایی مکشوف از ری و الموت که جزو جدیدترین یافته‌های سفال مینایی هستند با هدف دستیابی به تکنولوژی‌های وابسته به صنعت سرامیک کهن، با استفاده از میکروسکوپ اپتیکال، میکروسکوپ الکترونی و میکروسکوپ روبشی پروتون مطالعه شد. دستاوردهای پژوهش در انتها با مکتوبات عرایس‌الجواهر و جواهرنامه نظامی مقایسه شدند. نتایج نشان می‌دهد روش زراندود کردن سفال مینایی با شیوه‌ی مکتوب در عرایس‌الجواهر مطابقت دارد. در شیوه‌ی زراندود از ورق نازک طلای خالص استفاده شده است. ورق طلا، گاه خارجی‌ترین لایه بوده و روی قلم‌گیری‌ قرمز یا سیاه کار شده، اما در برخی نمونه‌ها طلا زیر لایه‌ی قلم‌گیری قرار داشته و آخرین مرحله‌ی تزیین به‌شمار نمی‌رود. قرارگیری طلا زیر بخش قلم‌گیری و نفوذ چند میکرونی طلا درون لعاب زیرین، نشان می‌دهد مکانیسم نشاندن ورق طلا روی سطح به شیوه‌ی مکانیکی و حرارتی بوده است.