بررسی نقش و اهمیت مجموعه آرامگاهی شیخ احمد جامی در روند تحولات شهرسازی شهر تاریخی تربت جام (از دوره ی سلجوقی تا اواخر دوره ی پهلوی)

Abstract

در روند شکل‌یابی‌ و رشد فضاهای شهری، باید نقش و کارکرد فضاهای‌ آرامگاهی و مشاهد مختلف، چون‌ مزارهای‌ اولیا‌ و رهبران سرشناش دیـنی را مـورد توجه قرار داد. تاریخ شکل‌گیری «تربت‌جام» امروزی که روستای «معدآباد» هسته‌ی اولیه آن بود، به حدود قرن پنجم هـ.ق. باز می‌گردد. با این تغییرات، شهر «بوزجان» در «ولایت جام» که تا قبل از این، از شهرهای مهم قرون اولیه‌ی اسلامی بود، از رونق افتاد و تربت‌جام به‌عنوان دارالحکومه، مرکزیت خود را به‌دست آورد. فرآیند توسعه‌ی کالبدی-فضایی مجموعه‌ی شیخ جام و به‌تبع آن تربت‌جام، از دوره‌ی «ملوک کرت» فراهم گردید و به‌تدریج شهری مهم از درون روستایی کوچک، متولد شد و به‌ویژه از دوره‌ی ایلخانی تا اواخر تیموری، در پرتو نقش مذهبی و سیاسی خود، در تمام زمینه‌های اقتصادی، سیاسی، ارتباطی و فرهنگی، با شتاب روبه توسعه نهاد. در مطالعه‌ی حاضر، موضوع علل بروز تغییرات در الگوی کالبدی و شکلی شهر تربت‌جام از آغاز شکل‌گیری آن، با عنایت به دو دسته‌ی «عوامل‌ بیرونی» (حکومت، اراده‌ی نخبگان سیاسی-اداری شهری) و «عوامل درونی» (رشد مناسبات اقتصادی و اجتماعی‌ و مذهبی) تا اواخر حکومت پهلوی، مورد ارزیـابی قرار می‌گیرد. روش پژوهش، منطبق بر روش‌های توصیفی-تحلیلی و روش تحلیل تاریخی، به‌صورت مطالعه‌ی اسنادی و کتابخانه‌ای، مبتنی‌بر بررسی منابع مکتوب، به‌ویژه متون تاریخی و جغرافیایی و تطبیق عکس‌های هوایی و نقشه‌های موجود و فعالیت‌های میدانی در بافت کهن شهری می‌باشد. بر این اساس، با تکیه بر مهم‌ترین عوامل مؤثر در فرآیند گسترش شهر جام، یعنی حضور «شیخ احمد جام» در روستای معدآباد، موقعیت طبیعی و اقلیمی منطقه و محور ارتباطی-مواصلاتی آن، با شهرها و مناطق همجوار، هسته‌ی اولیه شهر و محدوده‌ی آن، با توجه به مستندات موجود در طی ادوار مختلف تاریخی تعیین گردید و شهر جام، به اوج توسعه و رونق خود در دوره‌ی تیموری و پهلوی، دست یافت.