مسجد شیخی ها بنایی ناشناخته در شارستان کهن یزد

Abstract

در محور تاریخی و بافت کهن شهر یزد، آثاری وجود دارند که کم‌تر شناخته شده است. پاره‌ای، باوجود ثبت در فهرست آثار ملی، مطالعه‌ی درخور و شایسته‌ای در رابطه با آن‌ها صورت نگرفته است. یکی از این آثار، مسجدی است که پیش‌تَر با نام‌های «خانی‌ها» و «آقایی‌ها» معروف بوده و هم‌اینک، نام آن «شیخی‌ها» است. این اثر، در محله‌ی «وقت و ساعت» واقع شده است؛ باوجود این‌که، شهر یزد توسط معماران و پژوهشگران مهمی بازدید شده و گاه مورد مطالعه قرار گرفته، مسجد شیخی‌ها ناشناخته مانده است. ساختار بسته و درون‌گرای این اثر که به استفاده از آن، توسط اقلیت مذهبی «شیخیه» مربوط می‌شود، باعث شده که از گذرهای کناری هیچ‌گونه ارتباط بصری با مسجد نتوان برقرار کرد و به نظر می‌رسد، دلیل اصلی ناشناخته ماندن آن در مطالعات معماری همین نکته است. معرفی و مطالعه‌ی این مسجد، بی‌تردید در شناخت و معرفی معماری اصیل ایرانی سودمند خواهد بود. دغدغه‌ی تحقیق پیش‌ِرو، دست‌یابی به تاریخ تحقیقی ساخت مسجد است. در پژوهش حاضر که براساس هدف، از نوع تحقیقات بنیادی و براساس ماهیت و روش، از نوع تحقیقات تاریخی و توصیفی است؛ اطلاعات مورد نیاز به دو شیوه‌ی میدانی و اسنادی جمع‌آوری گردیده و با تلفیق و تطبیق آن‌ها با یکدیگر و بهره‌گیری از «رهیافت تاریخی» مورد تفسیر و تحلیل قرار گرفته‌اند. برآیند این تحقیق، زمان ساخت مسجد شیخی‌ها را به سده‌های سوم و چهارم هـ.ق. نسبت می‌دهد که در دوره‌های بعد، به‌ویژه صفویه، پوشش آن بازسازی گسترده‌ای شده است. در دوره‌ی زندیه یا قاجاریه، با الحاق یک نُه‌گنبد درون‌گرا به‌عنوان شبستان زمستانی، به بیشترین حد توسعه خود رسیده است. ویژگی‌های معماری شبستان تابستانه مسجد، آن‌را در رده‌ی مساجد ساده شبستانی سده‌های نخستین طبقه‌بندی می‌کند.