مطالعه ی الگوی استقراری دوره ی ساسانی دشت میان کوهی فارسان در استان چهارمحال و بختیاری

Abstract

پیگیری روندهای فرهنگیِ دوران گوناگون در مناطق با ارتفاع بیش از 2000 متر از سطح دریا مسئله‌ای‌ست شایسته‌ی توجه که توان بالقوه‌ی آن در باستان‌شناسی ایران کم‌تر مورد توجه قرار گرفته است. در پژوهش حاضر، براساس هدف مطالعه‌ی چرایی و چگونگی تشکیل و تداوم استقرارهای شهرستان فارسان، به‌عنوان چنین دشت میان‌کوهی در دوره‌ی ساسانی، با بهره بردن از بینش محیطی و استفاده از نرم‌افزار Arc GIS، به بررسی متغیرهای گوناگون محیطی، نسبت به الگوی پراکنش استقرارهای ساسانی پرداخته و مشخص‌شد که مهم‌ترین عوامل زیست‌محیطی در این رابطه، دسترسی به آب و مرتع کافی است. در این میان، مستقر شدن در نقاطی با پوشش غنی مرتع برای کوچ‌نشینان منطقه، سکونت گزیدن در مکانی با توان بالقوه برای زراعت آبی برای جوامع کشاورز یکجانشین و دسترسی به راه‌های ارتباطی، اهمیت ویژه‌ای در مکان‌گزینی هر دو گروه مردم ساکن فارسان ساسانی داشته است. الگوی استقرار درونِ شهرستان در دوره‌ی ساسانی، در ادامه‌ی روندی که از دوره‌ی الیمایی‌ها آغاز شده بود، با تأثیرپذیری از عامل برخورداری از کنترل اجتماعی ـ سیاسی پیشرفته‌تر و احیاناً سرمایه‌گذاری‌های دولتی ـ که این‌بار، از سوی حکومت مقتدر مرکزی ساسانی سیاست‌گذاری می‌شد ـ شکل می‌گیرد، بنابراین پیوستگی الگوی پراکنش استقرارها با راه‌ها و نیز، این نکته که محوطه‌های این دوره به اجبار در کنار بسترهای اصلی رود و چشمه‌ها نیستند، می‌تواند توجیه‌‌پذیر باشد. در دوره‌ی ساسانی در عین‌حال که سکونت بر دامنه‌ی کوه‌ها و بر تپه‌های کنار دشت، هم‌چون دوران پیشین ادامه می‌یابد؛ به‌طور مشخص تمرکز اصلی استقرارها متمایل به دشت مرکزی می‌شود. در این‌دوره وسعت استقرارها نیز، بیش‌تر شده است که شواهدی از روند روبه‌رشد افزایش جمعیت در فارسان دوره‌ی ساسانی را در اختیار می‌گذارد. نشانه‌های برهم‌کنش‌های بین این منطقه و حوزه‌های فرهنگی خوزستان و فارس دوره‌ی ساسانی در بین داده‌های باستان‌شناختی ـ شکل و تزیین سفال‌ها ـ مشهود است. این مشابهت‌ها در مواد فرهنگی، با مسیر کوچ عشایر بختیاری منطقه‌ی فارسان و روابطی که دارند، هم‌پوشانی دارد.