ساختارشناسی طرح و نقشمایه‌های قالی‌های بخشایش از اواخر قرن 12/19 میلادی تا به امروز

Abstract

بخشایش از مناطق قدیمی بافندگی قالی ایران در استان آذربایجان شرقی، با تاریخ قالی‌بافی چند‌صد‌ساله و شهرت جهانی است. با توجه به منابع و مستندات تاریخی، قدمت قالی این منطقه به دوران صفویه می‌رسد. قالی‌های بخشایش بنابه دلایل فرهنگی منطقه و غلبۀ شهرت شهر هریس، عمدتاً با عنوان قالی منطقۀ هریس در بازار شناخته می‌شود، در حالی که خود این قالی‌ها دارای ویژگی‌های خاص با طرح و نقش بومی است و تا حال نیز طرح و نقش قالی‌های بخشایش به شکل مستقل بررسی نشده‌اند. در این مقاله سیر تحول طرح‌های بخشایش از گذشته تا به امروز مورد بررسی قرار گرفته و بدین منظور تاریخ قالیبافی بخشایش را به دو دورۀ تاریخی قدیمی (قرن 12 ه.ق) و معاصر (قرن 13ه.ق به بعد) تقسیم کرده و ویژگی این فرش‌ها با توجه به نوع طرح، رنگ و نحوۀ اجرای طرح را بیان و سپس به بررسی طرح‌هایی که در حال حاضر در این منطقه بافته می‌شود پرداخته شده است. هدف اصلی این مقاله شناسایی سیر تحول ساختار طرح و نقش قالی‌های بخشایش علی‌رغم داشتن شهرت جهانی و نبود اطلاعات کافی و تخصصی پیشین و شناسایی ویژگی‌های بافت این منطقه است. بر این اساس سؤالات تحقیق عبارت‌اند از: ۱) تنوع طرح قالی‌های منطقۀ بخشایش در گذر زمان به چه شکلی بوده است؟ ۲) ویژگی طرح و نقش قالی‌های بخشایش در دوره‌های مذکور چگونه بوده است؟ نوع تحقیق توصیفی – تاریخی بوده و نتیجه‌گیری با رویکرد کیفی به‌دست آمده است. شیوۀ جمع‌آوری اطلاعات میدانی و کتابخانه‌ای است. بررسی‌های میدانی انجام‌گرفته در این منطقه نشان می‌دهد که قالب اصلی و امروزی طرح‌های این منطقه طرح لچک ترنج تاجری است. یافته‌های این پژوهش حاکی از آن است که ساختار طراحی فرش‌های امروزی بخشایش نسبت به گذشته تنوع کمتری داشته و منحصراً دارای سبک لچک ترنج بوده و از یک اسلوب مشخص‌شده در سه طرح لاله‌نقشه، عصمت نقشه و تاجری پیروی می‌کند.